ŞÜA QRAVİTASİYASI NƏZƏRİYYƏSİ
Təsir mexanizmi bu günə qədər də açılmamış ən mühüm fiziki amillərdən biri qravitasiyadır. Məxsusi olaraq bu amilin mahiyyətinin açılmasına yönəlik araşdırmalar konkret nəticə vermədiyindən başqa metodu – sübuta yetirilmiş elmi faktların müqayisəli araşdırılması yolunu seçmək olar.
ŞÜA
Öncə belə bir suala cavab tapmaga çalışaq: niyə bütün kainatda baş verən fiziki və kimyəvi proseslər tam olaraq identik və son dərəcə sabitdir? Məsələn, nəyə görə bütün növ elektromaqnit dalğaları və şüalanmaları eyni sürətlə, işıq sürəti ilə yayilirlar, baxmayaraq ki, tamamilə fərqli fiziki – kimyəvi proseslər tərəfindən generasiya olunurlar? Yaxud, planetar və ulduz ölçülü səma cismlərinin hamısı niyə kürə formasındadır?
İşıq fotonlarıni, radiodalğaları, naqildəki elektrik cərəyanını, neytrinlərı, rentgen və lazer şüalarını eyni sürətlə yayılmağa məcbur edən nədir? Bu suala cavab olaraq ağıla gələn yeganə məntiqli variant universal daşıyıci faktorudur. Yəni, ən müxtəlif hissəciklər və dalğalar generatorların onları eyni sürətlə “tolazlaması” nəticəsində hərəkətə keçmirlər. Onların hamısını yayan vahid universal “daşıyıcı” var. Hissəciklər və dalğalar bu daşıyıcı sistemin sadəcə “sərnişinləridir”. Müxtəlif növ generatorlar ən müxtəlif dalğaları və hissəcikləri istehsal edir, universal daşıyıcı isə onları götürür və yayır. Bu səbəbdən, tamamilə fərqli elektromaqnit dalğaları vahid və sabit sürətlə – universal daşıyıcının sürəti ilə yayılırlar. Daşıyici sistemin xüsusiyyətləri barədə onun yaydığı hissəciklərin və dalğaların davranışı müəyyən məlumatlar verir. Məslən, görünən işiq fotonları işıq mənbəyindən qoparaq düz xətt üzrə istənilən nöqtədən bütün istiqamətlərə yayılır. Deməli, daşıyıcı sistemin də bütün istiqamətlərdən bütün istiqamətlərə yönəlmiş, işıq sürəti ilə və düz xətt boyunca şütüyən şüalardan ibarət olduğunu söyləmək olar. Ən uzaq qalaktikalardan gələn fotonlar milyardlarla il boyunca öz sürətlərini və istiqamətlərini saxlayırlar. Bu fakt onu deməyə əsas verir ki, şüalar gərilmiş saplardan toxunmuş nəhəng tor kimi bütün kainatı doldurur. “Saplarin” bətnində işıq sürətinə bərabər sabit sürət saxlanilir. Yazımızin əsas mövzusu qravitasiya ilə bağlı araşdırma olduğundan həmin şüaları qravitasiya şüaları adlandıraq. Bu istiqamətdə aparılan araşdırmalar isə növbəti bölümlərdə Şüa Qravitasiyası Nəzəriyyəsi (qisaca ŞQN) olaraq göstəriləcək.
Elektromaqnit dalğalarının yayılması məsələsinə qravitasiya şüaları prizmasindan yanaşma fizikanın çox əhəmiyyətli suallarından birini cavablandırmağı mümkün edir. Sual belədir: nə üçün işıq sürəti işıq mənbəyinin hərəkət sürətindən asılı deyil? Sualı cavablandırmaq üçün aşagıdakı nümunəyə baxaq. Tutaq ki cayın axınınin əksi istiqamətində uzən katerdəki sərnişinin şlyapası caya düşür. Elə bu zaman sahildə bitən ağacdan da yarpaq qoparaq caya düşür. Baxmayaraq ki kater böyük sürətlə axının əksi istiqamətində hərəkət edir, agac isə hərəkətsiz dayanıb, həm şlyapa həm də yarpaq eyni sürətlə, çayın axma sürəti ilə hərəkət edəcək. Eyni qaydada, işıq və digər elektromaqnit dalğaları da mənbənin fəzadakı hərəkət istiqamətinə və sürətinə “məhəl qoymadan”, onları daşıyan şüaların sürəti ilə yayılırlar.
İşıq şüalarının milyardlarla il boyunca düz xətt üzrə və sabit sürətlə hərəkət etməsi faktına baxaq. İşığı fotonlar daşıyır. Fərz edək ki, işıq mənbəyi fotonları işıq sürəti ilə ətrafa atır və həmin zərrəciklər aldıqları ilkin kinetik enererji sayəsində ən uzaq qalaktikalardan bizə qədər gəlib çatırlar. Əgər belədirsə, bu hərəkətlə bağlı bəzi suallar cavabsız qalır. Birinci sual: necə olur ki super gücə malik nəhəng günəş də, titrəyə-titrəyə yanan zəif şam da fotonları eyni sürətlə ətrafa atır. İkinci sual: Əgər foton aldığı kinetik enerji nətəcisində hərəkət edirsə, niyə güzgudən, hətta ardıcıl şəkildə onlarla güzgüdən əks olunduqdan sonra sürətini və enerjisini qismən itirmir. Necə ki, divara çırpılan tennis şarı sürətinin və enerjisinin əhəmiyyətli hissəsini itirərək geri qayıdır. Qravitasiya süaları anlayışı qoyulan sualların hər ikisinə qaneedici cavab verir. Əgər fotonları qravitasiya şüaları daşıyırsa, fərqi yuxdur onları güclü günəş generasiya edir yoxsa zəif şam. Güzgüdən əks olunma məsələsinə gəldikdə isə, fotonlar güzgünün səthinə çırpılaraq geri sıçramırlar. Onlar səthin əksolunma nöqtəsində əks istiqamətdə hərəkət edən şüalara “təhvil verilir”. Həm güzgüyə doğru gətirən, həm də əks istiqamətdə aparan şüalar eyni sürətli olduqlarından , əks olunan foton nə sürətini nə də enerjisini itirmir. Aydındır ki, işıq yalnız güzgü səthində deyil, gördüyümüz bütün cismlərin səthində əks olunur. Cismləri ən incə detallarına qədər görməyimizin səbəbi də odur ki, cismin tərkindən keçərək əks istiqamətdə hərəkət edən şüalar əks olunan bütün fotonları ayrı-ayrılıqda, onların fəza nizamını pozmadan gözümüzün torlu qişasına çatdırırlar.
Qəbul etsək ki fotonları qravitasiya şüaları daşıyır, və şüalar bu fotonları biri-birinə “təhvil verə bilirlər”, qravitasiya linzalanması effekti bu şüaların bəzi xüsusiyyələrinin aşkarlanmasına yardimçı ola bilər. Bu effekt şüalarla materiya arasında əhəmiyyətli qarşılıqlı təsirin olduğunu söyləməyə əsas verir. Qravitasiya linzalanmasının necə baş verə biləcəyini aşağıdakı sxemin köməyi ilə izah etməyə çalışaq.
Tutaq ki hansısa ulduzdan bizə doğru gələn işıq fotonlarını C şüaları gətirir. Bu şüalar soldan B, sağdan isə A şüalarının təsirinə məruz qalır. Yaxinlıqda böyük fəza cisminin olmadığı halda A və B şüaları bərabər güclüdür və onların fotonlara təsiri biri – birini tam kompensasiya edir, ulduzdan bizə gələn işıq öz hərəkətini düz xətt boyonca davam etdirir. Yaxınlıqda hansısa böyük fəza cisminin, məsələn günəşin olduğu halda vəziyyət dəyişir, işıq seli günəşə doğru əyilir. Bu əyilmənin məntiqi izahı belə ola bilər: B şüaları günəşin tərkindən keçərkən günəşin materiyası ilə qarşılıqlı təmasda olur, qismən udulur və zəifləyir. A şüaları isə əvvəlki gücündə qalır. Fərqli güclərin təsirinə məruz qalan foton seli daha güclü qüvvənin təzyiqi altında zəif qüvvə tərəfə, yəni günaşə doğru əyilirlər.
QRAVİTASİYA – ƏKS ŞÜALARIN “MÜBARİZƏSİ”
Qravitasiya şüalarınin qravitasiya linzalanması prosesi ilə mümkün əlaqəsi qravitasiya fenomeninin özünün dərk edilməsi üçün əhəmiyyətli ipucu verir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, şüalar və materiya bir – biri ilə qarşılıqlı təsirdə olur. Yəni, materiya şüalarıı təsirə məruz qoyaraq onların gücünu gismən zəiflədir. Deməli, şüalar da udulmaya proporsional olaraq cismə basqı göstərməlidirlər. Belə yanaşma qravitasiya fenomenini anlamağa yardım edir. Deyiləni aşağıdakı sadələşdirilmiş sxemin köməyi ilə izah etməyə çalışaq.
Tutaq ki böyük dairə yer planeti, kiçik dairə isə yerin qravitasiya təsirində olan hər hansı cismdir. Cismə B və A1 şüaları təsir edir. A1 şüaları yerin tərkindən keçərək qismən zəifləyən A şüalarınin davamıdır. B şüaları isə hər hansı böyük cismin tərkindən keçmədiyi üçün zəifləmir. Nəticədə cism daha güclü B şüalarının təsiri altında yerə doğru basılır. Aydındır ki, şüaları udan fəza cismi nə qədər bğyük olacaqsa, A1 şüaları daha böyük miqdarda materiya ilə təmasda olacaq, daha çox udularaq daha çox zəifləyəcək, B və A1 şüaları arasındakı fərq artacaq, və qravitasiya daha güclü olacaq. Belə yanaşma cazibə qüvvəsinin səma cismlərinin kütləsindən birbaşa asılılığı faktını izah edir.
Cazibə qüvvəsinin gücü təkcə cismlərin kütləsindən yox, həm də cismlər arasındakı məsafədən asılıdır. Bu asılılığın qravitasiya şüaları ilə bağlılığı məsələsinə yuxarıdakı sxemin köməyi ilə aydınlıq gətirməyə chalişaq. Sxemdən görünür ki A şüaları böyük cismin yanindan keçir. C şüaları isa böyük cismin tərkindən keçir. Kiçik cismə A şüalarından əlavə həmin şüalara əks olan A1 şüaları təsir edir. A və A1 şüaları eyni güclüdürlər, onlar biri – birini tam olaraq kompensasiya edir və bu səbəbdən cazibə güvvəsinin yaranmasında iştirak etmirlər. C və onlara əks olan C1 şüaları ilə bağlı vəziyyət isə tam fərqlidir. C şüaları böyük cismin tərkindən keçir, qismən udulur və xeyli zəifləyirlər. Nəticədə, daha güclu olan C1 şüalarının daha böyük basqısı altında qalan kiçik cism böyük cismə doğru basılır, qravitasiya faktoru işə düşür. Sxemdən görünür ki, cismlər arasindakı məsafə nə qədər kiçik olursa, kəmiyyət baxımından C və C1 şüalarınin sayı daha çox olur. Aydındır ki, nə qədər çox sayda C və C1 şüaları cismə təsir gəstərərsə, cismin məruz qaldığı basqı və əksitələyici qüvvələr arasındakı fərq də o qədər böyük olar və cazibə qüvvəsi daha güclü olar. Deyilənləri aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
Fg = (С1-С)n
Fg cazibə qüvvəsi, n isə bir – biri ilə əks təsirdə olan C1 və C şüalarının kəmiyyət göstəricisidir.
Şüaların sayını bilmirik. Amma onu bilirik ki, işıq və digər şüalar bütün istiqamətlərdə bərabər ölçülüdə yayılır. Deməli şüaların vahid sahədəki sıxlığı hər yerdə eynidir. Yəni, fəzanın istənilən hissəsində vahid ölçülü sahədən (məsələn 1 kvadratmetr sahədən) keçən və müəyyən istiqamətə yönəlmiş şüaların sayı eynidir. Bu səbəbdən, cazibə güvvəsinin cismlər arası məsafədən asılılıgını əyani şəkildə ifadə etmək üçün C və C1 şüalarının keçdiyi hansısa xəyali müstəvinin sahəsini müqayisəli ölçü meyarı kimi götürmək olar. Yer kürə şəklindədir, deməli C və C1 şüalarının cəmləşdiyi sahə dairə şəklində olacaq. Cismlərin mərkəzlərini birləşdirən düz xəttə perpendikulyar olan və cəzb olunan cismdən konkret L məsafəsində yerləşən α dairəsini müqayisə meyarı kimi nəzərdən keçirək. Sadəlik üçün L məsafəsini böyuk cismin radiusuna barabər saymaq olar. Sxemdən görünür ki, α dairəsinin sahəsi nə qədər böyük olacaqsa, cazibə qüvvəsinin gücü də daha çox olacaq. Bu məqam qravitasiya faktorunun qravitasiya şüaları ilə bağlılığına dəlalət edən ən mühüm amillərdən biridir. Beləki, α dairəsinin sahəsinin dəyişmə ardıcıllığı ilə Ümumdünya Cazibə Qanununun (ÜCQ) əsas düsturu arasında dəqiq riyazi uyğunluq mövcuddur. ÜCQ-a görə cismlər arasındakı məsafə artdıqca, cazibə qüvvəsi həmin artımın kvadratı qədər azalır. Eyni uyğunluq α dairəsinin sahəsinin dəyişməsi məsələsində də tam və qəti şəkildə təkrarlanır. Yəni, cismlər arasındakı R məsafəsi hansı ölçüdə artırsa, α dairəsinin sahəsi dəqiq olaraq bu artımın kvadratı qədər kiçilir. Bu asılılıq istənilən rəqəmlər kombinasiyası üçün keçərlidir. Məsələn cismlər arasindakı R məsafəsi 2 dəfə artacaqsa həm cazibə qüvvəsi həm də α dairəsinin sahəsi dörd dəfə kiçiləcək. R məsafəsi 5,3 dəfə artacaqsa həm qravitasiyanın gücü həm də α dairəsinin sahəsi 28,09 dəfə kiçiləcək və.s. Başqa sözlə, göstərilən uyğunluq UCQ-nun əsas düsturu ilə fəza geometriyası arasında mövcud olan dəqiq asılılığın işləmə mexanizmini açır. Belə bir nümunəyə baxaq. Tutaq hər hansı cism yerin mərkəzindən 2R məsafədə, yəni 12742 km uzaqda yerləşir. Aydındır ki, biz bu məsafəni 2,75 dəfə böyütsək, cazibə güvvəsi 7,56 dəfə zəifləyəcək. Deməli, məsafənin 2,75 dəfə artırılacağı halda α dairəsinin sahəsi də 7,56 dəfə kiçilməlidir. Bu asılılığı əyani şəkildə müşahidə etmək üşün aşağıdakı sxemə baxaq.
Sxemdə 2 üçbucaq var. Böyük üçbucaqdakı B tərəfi yerin R radiusu, A tərəfi isə yerin mərkəzi ilə cəzb olunan cism arasındakı məsafədir və uzunluğu 2R-ə bərabərdir. Bu halda hipotonuzun uzunluğu və iti bucaqların sinusları aşağıdakı kimi olacaq.
C = √(6371^2+12742^2) = 14245
sin α = A/C = 0.8944; sin β = B/C = 0.4472
Kiçik üçbucağın A1 tərəfi cəzb olunan cismlə α dairəsi arasındakı məsafədir və yuxarıda qeyd olunduğu kimi R-ə bərabərdir. Belə olduqda B1 tərəfinin uzunluğu aşağıdakı kimi olacaq.
B1 = (A1 / sin α) * sin β = (6371/0.8944) * 0.4472 = 3185
Kiçik üçbucağın B1 tərəfi α dairəsinin radiusudur. Deməli həmin dairənin sahəsi yuvarlaq olaraq belədir:
S = 3.14 * (3185^2) = 31852866
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, cismlə yerin mərkəzi arasındakı məsafəni (sxemdə böyük üçbucağın A tərəfini) 2,75 dəfə böyütsək həm cazibə qüvvəsi, həm də α dairəsinin sahəsi 7,56 dəfə kiçiləcək. Deyiləni aşağıdakı hesablama təsdiqləyir. 2,75 dəfə böyüdükdən sonra yeni üçbucağın A” tərəfinin uzunluğu belə olacaq
A” = 2R * 2, 75 = 35040, 5
İndi isə yuxarıdakı hesablamaları yeni rəqəmlərlə təkrarlayaq.
C” = 35615; sinα = 0,9839; sinβ = 0,1789; B1” = 1158
Deməli α” dairəsinin sahəsi belədir:
S” = 3,14 * (1158^2) = 4210626
İndi isə α və α” dairələrinin sahələrini müqayisə edək.
S/S”= 31852866/4210626 = 7.56
Hesablamalar aydın şəkildə göstərir ki, yerlə cəzb olunan cism arasındakı məsafənin 2,75 dəfə artması həm cazibə qüvvəsinin həm də α dairəsinin sahəsinin 7,56 dəfə azalması ilə müşayət olunur.
Bir məqama da diqqət yetirək. Məlumdur ki, cazibə qüvvəsinin istiqaməti yerin səthinə perpendikulyar olaraq tam şəkildə yerin mərkəzinə doğru yönəlir. Bu amil onunla izah olunur ki, C və C1 şüalarının vektorial cəmi bütün hallarda planetin mərkəzi istiqamətində olur.
NEYTRİNLƏRİN ÖNƏMLİ TÖHVƏSİ
“Şüaların qismən udulması” ifadəsinin hansı fiziki məna kəsb etdiyini aydınlaşdırmağa çalışaq. Bu, cismin tərkindən keçən şüaların sürətinin azalması, yaxud da şüaların bir qisminin “de fakto” udilaraq qırılması, və ya şüaların hansısa parametrlərinin kəskin məhdudlaşması anlamına gələ bilər. Suala aydılıq gətirmək üçün neytrinlərlə bağlı baş tutmuş bir neçə elmi təcrübəyə nəzər salaq. Həmin təcrübələr aşağıdakılardır.
1) Neytrinlərin işıq sürətini ötməsi ilə bağlı avropa elmi tədqiqatçılarının əldə etdikləri müəmmalı və sensasiyalı nəticələr.
2) “Poltorqeyst proyekti” adllandırılan elmı təcrübə. Həmin təcrübə zamanı sübut olunub ki, materiyanın tərkindən keçən hədsiz böyük saylı neytrinlərin müəyyən hissəsi materiyanın təşkil olunduğu atomların nüvələri ilə toqquşur. Bu zaman toqquşan neytrinlər atom tərəfindən udulur. Təcrübədə əsas materiya kimi istifadə olunan xlorun neytrin udan atomları arqona çevrilir.
3) Super Kamiokande təcrübəsi. Bu təcrübə göstərdi ki, yerin tərkindən keçən neytrinlərin heç də hamısı planetin o biri səthinə gedib çatmır. Əldə olunan nəticələrə görə yer səthinin bir tərəfində qeydə alınan neytrinlərin yalnız yarısı planetin bütün qalınlığını keçərək əks tərəfdəki səthə yetişir. Tam yarısı isə yer kürəsinin minlərlə km qalınlığında olan materiyası tərəfindən udulur.
Bütün bu deyilənləri bir yerdə nəzərdən keçirdikdə aşağıdakı məntiqi nəticələr əldə edilir.
Birinci nəticə: neytrinlər işıq sürəti ilə hərəkət edirlər. Deməli onları da qravitasiya şüaları daşıyır. Yerin tərkindən keçərkən neytrinlərin sürəti azalmayıb, hətta bəzi hallarda işıq sürətini də “ötüb keçirsə”, deməli istənilən materiyanın tərkindən keçərkən şüaların sürəti azalmır.
İkinci nəticə: atomların nüvələri ilə toqquşan neytrinlər udulur. Məntiqə görə neytrinləri nüvəyə tuş gətirən şüa da nuvə ilə toqquşacaq və həmin şüanın hərəkəti məhdudlaşacaq. Deməli, materiyanın tərkindən keçən şüaların qismən udulması dedikdə, şüaların sürətinin azalması yox, onların bir qisminin hərəkətinin məhdudlaşmsı anlaşılır.
Üçüncü nəticə: Super Kamiokande təcrübəsinin nəticəsinə görə, yer kürəsinin tərkindən keçən neytrinlərin əhəmiyyətli hissəsi planetin materiyası tərəfindən udulur. Məntiqə görə, planeti kəsib keçən şüaların da bir qismi udulur (və ya şüaların hansısa parametrləri kəskin məhdudlaşır). Şüaların atom nüvələrinə dirənib udulması ehtimalı cazibə güvvəsinin gücünün fəza cisminin kütləsindən necə asılı olmasına aydınlıq gətirir. Kütlə nə qədər böyükdürsə, materiya o qədər çox sayda atomdan və atom nüvələrindən ibarətdir. Daha çox sayda atom nüvəsi isə daha çox sayda şüanın qarşısında sədd və daha çox şüanın udulması deməkdir. Poltorqeyst və Super Kamiokande təcrübələrinin nəticələrinin müqayisəsi deyiləni təsdiqləyir. Poltorqeyst təcrübəsi zamanı neytrinlər kiçik materiya kütləsindən keçir və onların çox cüzi hissəsi udulur. Super Kamiokande təcrübəsində isə neytrinlər daha böyük materiyanın – yerin tərkindən keçir və böyük hissəsi udulur.
Yuxarıda deyilənlər başqa bir fenomenin – qara dəliklərin xüsusiyyətləri ilə də uyğun görünür. Qara dəliklərin materiyası atomlardan deyil, hədsiz sıxılmış nüvə materialından təşkil olunub. Yəni bu materiyada qravitasiya şüalarının maneəsiz keçə biləcəyi nüvələr arası fəza yoxdur. Nəticədə qara dəliyin tərkindən keçməli olan bütün şüalar birbaşa nüvələrə dirənərək öz hərəkətini dayandırır (və kəskin məhdudlaşdırır), dəliyin əks tərəfindən çıxmalı olan şüaların sayı (və deməli əks itələyici təsiri) kəskin azalaraq sıfıra yaxınlaşır. Sıfıra yaxın olan əks itələyici təsir və bütün gücünü saxlayan basıcı təsir toplam olaraq qara dəlik yaxınlığında cazibə qüvvəsinin mütlək maksimumunu təmin edirlər. Digər tərəfdən, qara dəliyin səthindən çıxaraq əks istiqamətə “axan” şüalar yoxdursa, qara dəliyi hər – hansi informasiya, o cümlədən işıq fotonları tərk edə bilməz. Şüa yoxdursa, informasiya da yoxdur.
Qravitasiya şüaları anlayışı Kazimir təcrübəsi nəticəsində iki metal lövhənin biri-birinə yaxinlaşması məsələsini də fərqli şəkildə izah edir. Aşağıdakı sxemə baxaq.
Üz-üzə duran lövhələrə arxa tərəfdən A və C şüaları təsir göstərir. Onlar eynigüclüdürlər. Lövhələrin tərkindən keçərkən şüaların hər ikisi qismən zəifləyir. Yəni, A şüaları onların davamı olan A1 şüalarından, C şüaları isə onların davami olan C1 şüalarından azacıq da olsa güclüdürlər. Nəticədə A və C şüalarının lövhələri bir – birinə sıxan gücü A1 və C1 şüalarının ərs itələyən gücündən daha böyük olur və lövhələr bi- birinə sıxılır. Lövhələrin kütləsi çox kiçik oldugundan yaran qravitasiya faktoru da son dərəcə zəif olur. Məhz buna görə lövhələrin yaxınlaşması uzun vaxt aparır.
Kazimir təcrübəsinin ŞQN kontekstində nəzərdən keçirilməsi dünya yaranışının ən əhəmiyyətli suallarından birini, ulduzların necə yaranması prosesini cavablandırmağa kömək edə bilər. Kosmik proseslərlə müqayisədə çox kiçik zaman ərzində şüalar iki lövhəni biri-birinə sıxa bilirsə, deməli həmin şüalar milyonlarla il ərzində qalaktiq qazların sıxlaşmış topalarını da bir yerə cəmləyə bilərlər. Nisbətən kiçik ölçülü qaz topaları əks təsirli şüalar tərəfindən bir yerə cəmləşdirilir, daha böyık kütlə yaranır. Kütlə böyüdükcə ətrafındakı qravitasiya qüvvəsi də güclənir, bu da digər qaz topalarının yeni kütləyə birləsmsini sürətləndirir. Digər tərəfdən, kütlə böyüdükcə gələcək ulduzun səthə yaxın qatlarına olan basıcı və əksitələyici güvvələrin fərqi də böyüyür, həmin qatlara basqı kəskin artır. Aşağıdakı sxemə baxaq.
Hesab edək ki sxemdəki kürə böyüyən qaz kütləsidir. Bu kütləyə bütün tərəflərdən bərabər güclü C şüaları təsir edir. C şüaları qaz kütləsinin tərkindən keçərkən onların davamı olan C1 şüaları qismən udularaq zəifləməyə başlayır. Şüalar nə qədər böyük miqdarda materiyanın tərkindən keçecəksə o qədər çox zəifləyəcək. Deməli, qaz kütləsinin bütün qalinlığını kəsib keçən C1 şüaları əks tərəfdəki səthə yaxın qatlara xeyli zəifləmiş halda catacaq. Sxemdən də göründüyü kimi bütün istiqamətlərdə qaz kürəsinin səthə yaxın təbəqələrinə olan əksitələyici C1 və basıcı C şüaları arasında fərq əhəmiyyətli dərəcədə artır və bu fərq qaz kürəsinin kütləsi böyüdükcə daha da güclənir. İki qüvvə arasında yaranan böyük fərq qaz kütləsinin mərkəzinə yönəlmiş çox böyük sıxıcı effekt meydana gətirir. Səthə yaxın təbəqələrin kolosal basqısı altında isə daha dərin qatlarda təzyiq və temperatur kəskin artacaq. Yeni kütlənin yetərincə böyüməsi nəticəsində temperatur və təzyiqin kritik həddə çatması formalaşmaqda olan ulduzun mərkəzində termonüvə reaksiyasına start verəcək. Termonüvə reaksiyasının başlanması isə böyük qaz topasının ulduza çevrilməsi deməkdir.
ŞÜALAR ATOM NÜVƏSİNİN QURUCUSU KİMİ
ŞQN-ə görə şüaların sıxması nəticəsində böyük materiya kütlələri toplanaraq planetləri və ulduzları yaradır. Bəs görəsən atomu hansı qüvvələr qurur? Atomun mərkəzində proton və neytronlardan təşkil olunmuş nüvə yerləşir. Eyni yüklü hissəciklər bir-birini itələməlidir. Amma nüvədə müsbət yüklü protonlar bir mərkəzda cəmləşir. Bu necə mümkün olur? Neytrinlərin materiyanın tərkində özlərini necə aparmaları busualı cavablandırmaq üşün müəyyən ipucları verir. Materiya daxilində onlar maneəsiz və işıq sürəti ilə hərəkət edirlər. Amma neytrinlərin bir qismi atom nüvələrinə tuş gələrək udulur. Məntiqə görə, udulan neytrinləri daşıyan qravitasiya şüaları da nüvülərə tuş gəlir. Əgər nüvəyə dirənən şüa son dərəcə zəifləyir və ya tam udularaq qırılırsa, deməli şüanın və nüvənin qarşılıqlı təsiri çox güclüdür. Nüvə bir zərrəcik olmayıb n sayda elementar hissəcikdən ibarətdir. Əsas hissəciklər protonlar və neytronlardır. Tək bir protonu gözümüz önünə gətirək. O, hər tərəfdən ona tuş gələn şüalarla əhatə olunub. Şüaların zərrəcik tərəfindən udulmdsı ucbatından proton ətrafinda basıcı qüvvələr hədsiz böyük, əksitələyici qüvvələr isə minimum olacaq. İndi həmin protonun yaxınlığında eynigüclü qüvvələrin təsirinə məruz qalan bir neytron təsəvvür edək. Deyiləni sxematik olaraq belə göstərmək olar:
A və B şüaları zərrəciklərə dirənərək udulur və kəskin zəifləyirlər. Nəticədə əksitələyici A1 və B1 şüaları basıcı A və B şüalarına nisbətən son dərəcə zəif olur. Belə halda basici və əksitələyici qüvvələr arasındakı böyük fərq nəinki proton və neytronu, hətta eyniyüklü protonları da biri-birinə sıxmaq gücündədir. Bu qüvvələr fərqi nüvənin təşkil oluduğu elementar hissəcikləri bir mərkəzə sıxaraq nüvənin bütövlüyünü və möhkəmliyini təmin edir.
GİZLİ MATERİYA, YAXUD QRAVİTASİYA CƏMLƏNMƏSİ
ŞQN gizli materiya anlayışını meydana çıxaran xeyli sayda fiziki prosesi izah edə bilir. Ümumdünya Cazibə Qanununa (ÜCQ) görə ulduz qalaktikanın mərkəzindən uzaqlaşdıqca, orbital sürəti azalmalıdır. Həqiqətdə isə spiralvari qalaktikalarda bu azalma müşahidə olunmur. Məsafə böyüdükcə sürət azalmırsa və qalaktuka strukturunu saxlaya bilirsə, deməli uzanan məsafəyə proporsional olaraq qravitasiyanın gücü də artmalıdır. Gizli materiya faktoru əlavə edilmədən bu artımın necə baş verə biləcəyini aşağıdakı sadələşdirilmiş sxemin köməyi ilə izah etməyə çalışaq.
Hesab edək ki sxemdəki boyük dairə qara dəlik, kiçik dairələr isə ulduzlardır. Araşdırmamızın obyekti qara dəlikdən ən uzaqda yerləşən Z ulduzudur. Z ulduzu ilə qalaktikanın mərkəzi arasında başqa ulduzlar olmasaydı, ulduzu mərkəzə çəkən qravitasiyanın gücünu yalnız qara dəliklə Z ulduzu ətrafındakı basıcı D və əksitələyici B1 qüvvələrin fərqi müəyyən edərdi. Belə halda məsafə faktoru ÜCQ-a tam uyğun şəkildə işə düşməlidir. Lakin Z ulduzu ilə qalaktikanın mərkəzi arasında on və hətta yüz milyonlartla ulduz var. Sxemdən də göründüyü kimi, bu ulduzların tərkindən keçən A şüaları əhəmiyyətli dərəcədə udulur, və bu udulmanın miqyası həmin şüaların kəsib keçdiyi ulduzların sayından asılıdır. Şüalar nə qədər çox sayda ulduzun (eləcə də digər materiyanın, məsələn ulduzlar arası qaz və toz kütlələrinin) tərkindən keçəcəksə o qədər böyük ölçüdə zəifləyəcək. Belə halda həmin şüaların davamı olan A1 şüaları Z ulduzuna xeyli zəfləmiş halda çatır. Z ulduzu ilə qalaktikanın mərkəzi arasında ulduzların sayi hədsiz çox olduğundan A şüalarının xeyli hissəsi bir ulduzun deyil, ardıcıl olaraq daha cox sayda ulduzun tərkindən keçərək daha böyük ölçüdə zəifləyəcək. Bu ardıcıl udulmanı qravitasiyanın cəmlənməsi effekti kimi nəzərdən keçirmək olar. Deyilənlərdən aydın olur ki, Z ulduzunu qalaktikanın mərkəzinə sıxan əlavə qravitasiya faktoru işə düşür. Bu faktor Z ulduzuna əksitələyici təsir göstərən A1 şüaları ilə basıcı təsir göstərən C şüaları arasındakı böyük qüvvə fərqidir.
B1 və D şüaları arasındakı qüvvə fərqini şərti olaraq qara dəlik qravitasiyası, A1 və C şüaları arasındakı fərqi isə şərti olaraq ulduz qravitasiyası adlandıraq. Sxemdən də göründüyü kimi, qalaktikanın mərkəzindən uzaqlaşdıqca qara dəlik qravitasiyası zəifləyir, ulduz qravitasiyası isə əksinə, güclənir. Beləki, mərkəzdən uzaqlaşdıqca A və C şüaları daha çox sayda ulduzun təkindən keçir, daha çox zəfləyir, A1 və C şüaları arasındakı fərq daha da güclənir. Nəticədə, məsafə böyüdükcə zəifləyən qara dəlik qravitasiyası getdikcə güclənən ulduz qravitasiyası ilə kompensasiya olunur. Bu səbsbdən mərkəzdən uzaqdakı pereferik ulduzlar orbital sürətlərini azaltmadan öz hərəkətlərini davam etdirə bilirlər. Yuxarıda deyilənlər yalnız spiralvari qalaktikalar üçün keçərlidir. Çünki belə qalaktikalarda ulduzların çox böyük əksəriyyəti bir müstəvidə cəmləşir, A şüaları hədsiz çox sayda ulduzun təkindən keçərək daha çox zəifləmək şansı əldə edir.
Ulduzlar diskdə mürəkkəb trayektoriyalar üzrə hərəkət edirlər. Ulduz qravitasiyasını doğuran və Z ulduzu ilə qalaktik mərkəz arasında yerləşən milyardlarla ulduz da çox mürəkkəb trayektoriyalar üzrə hərəkət edirlər. Bu o deməkdir ki, sxemdəki A və şüaları bəzən daha çox sayda, bəzən də nisbətən az sayda ulduzun tərkindən keçərək gah güclənib gah da zəifləyəcəklər. Deməli, ulduz qravitasiyasının yekun gücü zaman-zaman dəyişəcək. Daim dəyişən qravitasiyanın isə öz nəticələri olacaq. Ulduzlar mərkəz ətrafında, günəş sitemi planetləri kimi, hamar dairəvi və ya hamar ellepsvari trayektoriya üzrə deyil, spiralvari, ziqzaqvari və daha mürəkkəb trayektoriyalar üzrə hərəkət edəcəklər. Məsələn günəşin qalaktika mərkəzi ətrafındakı hərəkəi spiralvaridir.
Deyilənlərə onu da əlavə edək ki, universal faktor kimi nəzərdən keçirilən qravitasiya cəmlənməsi effekti təkcə qalaktik miqyasda deyil daha kiçik ölçülərdə, məsələn günəş sisteminndə də müşahidə olunmalıdır. Məsələn, ayın yerlə günəş arasında yerləşdiyi günəş tutulmaları zamanı həmin tutulmanın olduğu yerlərdə meydana çıxan müəmmalı qravitasiya oynamalarını qravitasiya cəmlənməsi effektinin təzahürü kimi qimətləndirmək olar.
Çox böyük ölçüdə ulduz qravitasiyası effekti yalnız dikdə mümkündür. Deməli, qravitasiyanın gücü də qalo ilə müqayisədə diskdə daha böyük olacaq. Bu deyilən aşağıda göstərilən konkret elmi faktlarla əhəmiyyətli dərəcədə təsdiqlənir.
1) Qaloda və diskdə olan ulduzların kimyəvi tərkibindəki ciddi fərqlər. Qalodakı ulduzlarda ağır elementlərin miqdarı diskdəki ulduzlara nisbətən on və hətta yüz dəfələrlə azdır. Məntiqə görə ulduzların nüvəsində ağır elementlərin yaranması daha böyük sıxılma presi altında mümkümdür. Belə pres isə diskdə mövcuddur. Qalo ilə müqayisədə diskdə daha böyük presin yaranması mexanizmi belə izah olunur: daha böyük sıxılmanın meydana gəlməsi təkcə basıcı qüvvələrin güclənməsi nəticəsində deyil, həm də artan sürətə paralel şəkildə böyüyən mərkəzdən qaçma qüvvəsinin güclənməsi nəticəsində mümkün olur. Yəni, diskdə böyük sürətlə hərəkət edən ulduz iki böyük qüvvənin – daha böyük mərkəzdən qaçma qüvvəsinin və daha böyük basıcı qravitasiya qüvvəsinin məngənəsində daha şiddətli sıxılmaya məruz qalır. Adı çəkilən hər iki qüvvənin təsirinin güclənməsini şərti olaraq disk presi adlandıraq.
2) Diskdəki ulduzların qalodkılarla müqayisədə daha parlaq yanması. Məumdur ki, ulduzda gedən termonüvə reaksiyasının intensivliyi ulduzun tərkindəki təzyiq və temperaturla birbaşa əlaqəlidir. Disk presinin daha güclü basqısı altında ulduz materiyasının daxili təzyiqi və temperaturu yüksələcək. Diskdəki ulduzlar diskdən kənar ulduzlara nisbətən daha böyük intensivliklə yanırsa, onların parlaqlığı da daha yüksək olacaq.
3) Talli-Fişer qanunu. Bu qanuna görə qalaktikaların parlaqlığı ilə qalaktikanın kütləsi və hərəkət sürəti arasında birbaşa asılılıq var. Qalaktikanın kütləsi nə qədər böyükdürsə, diskdə ulduzların sayı da o qədər çoxdur. Daha çox sayda ulduz daha böyük qravitasiya cəmlənməsi effekti doğurur. Daha böyük qravitasiya cazibəsi yaranırsa, qalaktikanın strukturunun saxlanması üçün qalaktik disk daha böyük sürətlə hərəkət etməlidir. Nəticədə daha böyük disk presi qaçılmaz olur ki, bu da diskdəki ulduzların və bütövlükdə qalaktikanın parlaqlığını artırır.
4) Böyük və daha sıx qaz kütlələrinin diskdə toplanması ( onları bir müstəviyə cəmləyən faktor olmasa dispersiya amili qazları bütün qaloya yayardı), ulduzəmələgəlmə prosesinin və supernova partlayışlarının disk məkanında baş verməsi. Hər üç proses nəticə etibarı ilə disk presinin daha güclü olduğu sahədə mövcud olmalıdır.
5) “Qaçan ulduzlar” fenomeni. Bu fenomeni aydınlaşdörmaq üçün disk daxilində olan və özlərinin yaraqtdığı ağırlıq mərkəzi ətrafinnda böyük sürətlə dövr edən cüt ulduz sistemini gözümüz önünə gətirək. Müəyyən bir vaxtda ulduzlardan biri supernovaya çevrilərək partlayır. Bu partlayış, ağırlıq mərkəzini itirən ikinci ulduzun, onu X ulduzu adlandıraq, diskə nəzərən yeni və çox böyük sürət əldə etməsinə gətirəcək. Beləki, partlayışa qədər X ulduzu qalaktuk diskin tərkibində, diskin sürəti ilə hərəkət edirdi. Partlayışdan sonra isə bu ulduz diskə nəzərən əlavə sürət qazanır. Hesab edək ki yeni hərəkət vektoru qalaktik diskin hərəkəti istiqamətindədir və diskin müstəvisinə nisbətən iti bucq altındadır. Belə hərəkət vektoru qazanan ulduz müəyyən müddətdən sonra qalaktik diski tərk edəcək. Diskə nisbətən daha böyük sürətlə hərəkət edən X ulduzu qalaktik diskin güclü qravitasiya malik müstəvisini tərk edərək qravitasiyanın xeyli zəif olduğu diskdən kənar qaloya daxil olacaq. Yaranan mənzərəyə baxaq. Qaçan ulduzun sürəti diskin sürətindən daha böyük, onu qalaktikanın mərkəzinə sıxan cazibə qüvvəsinin gücü isə diskdəkindən qat-qat zəifdir. Böyük sürət və zəif qravitasiya. Üst-üstə düşən bu iki amil X ulduzunun sürətlə qalaktikanın mərkəzindən uzaqlaşması deməkdir.
Bir məqama da diqqət yetirək. Qaçan ulduzlar çox böyük sürətlə hərəkət edirlər. Deməli, qalaktik diskdə olduqları vaxt onlar daha böyük disk presi sıxılmasına məruz qalacaq, daha intensiv yanacaq və daha parlaq görünəcəklər.
6) Mövcud olan nəzəri hesablamalarla müqayisədə daha böyük qravitasiya linzalanması effektinin müşahidə edilməsi. Təkcə qalaktik diskin özündə deyil, diskin uzantısı olan qalaktikadan kənar xəyali müstəvidə də qravitasiya amili yetərincə güclüdür. Məhz diskin davamı olan müstəvidə çox güclü qravitasiya olduğundan, bu müstəvi ilə kəsişmədə daha böyük linzalama effekti olacaq. Qaloda isə qravitasiya qat-qat zəif olduğundan, disk uzantısından kənar qaloda çətin sezilən və dağınıq linzalanma effekti olacaq. Bu amil, baxış xəttimizlə disk müstəvisi arasındakı bucaqdan asılı olaraq, sayca və formaca müxtəlif linzalanma effektləri görməyimizi mümkün edir. Bizim baxış xəttimizlə qalaktik disk təxminən eyni müstəvidə olacaqsa (profildən baxış), biz, qalaktikanın arxasındakı obyektin yerləşmə məkanından asılı olaraq böyük ehtimalla bir və ya iki linzalanma effekti müşahidə edəcəyik. Baxış xəttimizlə qalaktik disk təxminən perpendikulyar müstəvilərdə olacaqsa, bir obyektin sayı dördə çatan, və hətta Eynşteyn həlqəsi adlanan linzalanma effektini görə bilərik. Qalaktik diskin müstəvisi ilə baxış xəttimiz arasında iti bucaq olduğu halda isə astronomların “kosmik gülümsəmə” adlandırdığı linzalanma forması müşahidə olunmalıdır.
MÜTLƏK SÜKUNƏT SİSTEMİ
Ulduzlu səmanın mənzərəsi min illər boyunca sabit və dəyişməz qalır. Ulduzların, uzaq qalaktikaların, kvazarların biri birinə qarışmayan çox səlis görüntülərini izləyiə bilirik. Məsələn, kosmik aparat çox uzaq kvazarın bütöv və səlis görüntüsünü qeydə alır. Kvazarın bütöv və səlis görüntüsü yalnız o zaman mümkündür ki, kvazardan eyni anda qopan triliyonlarla foton istiqamətini və sürətini dəyişmədən onu qeydə alan aparatın obyektivinə eyni anda çatsın. Təsəvvür edin, hərəkət hansı ağılagəlməz dərəcədə düzxətli və bərabərsürətli olmalıdır ki, kvazardan eyni anda qopan və bir-biri ilə əlaqəsi olmayan iki foton milyardlarla illik hərəkətdən sonra fotoaparatın obyektivinə eyni anda çatsın. Çox uzaq qalaktikaların işığı hətta spektral tərkibini belə dəyişmədən bizə gəlib çatır. Bu dərəcədə müdhiş sinxronluq yalnız qravitasiya şüalarının mütlək sabitliyi və düzxətliliyi şərti daxilində mümkündür. Bir anlıq təsəvvür edək ki, şüaların istiqaməti və sürəti dəyişkəndir. Belə olardısa biz nəinki uzaq kvazarların, hətta bir neçə metrlikdəki obyektlərin dəqiq surətini görə bilməzdik.
Bir-biri ilə hər hansı əlaqəsi olmayan iki foton milyardlarla il boyunca düzxətli və bərabərsürətli hərəkətlərini mütlək sinxronluq şəraitində davam etdirirsə, bu hal qravitasiya şüalarının xüsusiyyətləri ilə bağlı əhəmiyyətli nəticələr doğurur.
Birinci nəticə: Şüalar hər iki ucundan bağlanmış və sərt gərilmiş saplar kimi mütlək düzxətli strukturlarını bütün kainat boyunca saxlayırlar.
İkinci nəticə: Bütün şüaların bətnində bir-biri ilə mütlək eynilik təşkil edən və işıq sürətinə bərabər sürət saxlanılır.
Üçüncü nəticə: Şüaların fəzadakı yeri və bir-birinə nəzərən yerləşmə pozisiyaları tam fiksə edilmiş vəziyyətdədir.
Belə bir situasiyayanı nəzərdən keçirək. Kvazardan qopan fotonlardan bir qismi bu kvazarın şəklini çəkən kosmik apparatın obyektivinə düşür, digər fotonlar isə obyektivdən yan keçir və kosmosda hərəkətini davam etdirirlər. Aydındır ki, kosmik apparatın hər hansı istiqamətdə hərəkəti qravitasiya şüalarının milyardlarla il dəyişməz qalan fəza düzümünü dəyişə bilməz. Bu o deməkdir ki, kvazardan qopmuş və kosmik apparatın yaxınlığından keçmiş fotonlar istiqamətlərini və fəzadakı real sürətlərini saxlayacaqlar. Tutaq ki, kosmik apparat v sürəti ilə şəklini çəkdiyi kvazara doğru hərəkət edir. Bu halda, kosmik apparatın həmin fotonlara nəzərən sürəti c+v şəklində olacaq. Apparat v sürəti ilə kvazardan uzaqlaşacaqsa, onun fotonlara nəzərən sürəti c-v şəklində olacaq. Şüaların kosmosdakı yeri fiksə edilmişdirsə, kosmik apparat, yer kürəsi, ulduzlar, eləcə də hərəkətdə olan hər şey bu şüalara nəzərən hərəkətdədirlər.
Şüaların sabitliyini isbatlayan başqa bir faktor ulduz aberrasiyasıdır. Ulduzlardan qopan fotonları bizə çatdıran şüalar kosmosdakı “fiksə edilmiş” pozisiyalarını saxlamasaydılar dayanıqlı aberrasiya müşahidə olunmazdı. Deyilənlərdən çıxan nəticə belədir. Bütün istiqamətlərdən bütün istiqamətlərə yönəlmiş və kosmik fəzadakı yeri fiksə edilmiş şüalardan ibarət sistem mövcuddur. Bu sistem şüalardan toxunmuş tor kimi bütün kainatı doldurur. Planetlərin, ulduzların, hətta qalaktikaların yerdəyişməsi bu sabit, dayanıqlı və bətnində işıq sürətinə bərabər sürət saxlanan şüalar sisteminə nəzərən baş verir. Eyni zamanda, bütün kainatda bu şüalara nisbətən hərəkətsiz olan saysız-hesabsız miqdarda nöqtələr var. Bütün bu nöqtələri birləsdirən sistemi Mütlək Sükunət Sistemi, qısaca MSS adlandıraq.
ŞQN-nə əsasən fotonlarla yanaşı neytrinləri də qravitasiya şüaları daşıyır. Avropa araşdırmaçılarının bir müddət öncə neytrinlərin sürətinin işıq sürətini ötməsi ilə bağlı əldə etdikləri sensasiyalı nəticələrə yenidən nəzər salaq. Həmin vaxt ortaya çıxan əsas sual “bu mümkündürmü?” olmuşdu. ŞQN məntiqinə görə mümkündür, amma bir şərt daxilində: eksperimentin aparildığı anda yer kürəsi MSS –yə nəzərən elə hərəkət edib ki, neytrin qəbuledicisi neytrin süalandırıcısına doğru irəliləyib. Yəni, neytrin qəbulediciyə çatana qdər neytrinin buraxıldığı nöqtə ilə qəbuledici arasındakı məsafə kiçilib.
Planetin fəzadakı hərəkəti son dərəcə mürəkkəb və dəyişkən istiqamətlidir. Hərəkət istiqaməti MSS-ə nəzərən durmadan dəyişirsə, neytrin qəbuledicisi də qısa müddətdən sonra birbaşa şüalandırıcıya doğru hərəkət etməyəcək. Bu o deməkdir ki, müəyən zaman intervalı ilə həmin eksperimentlər təkrarlanacaqsa, nəticələr həmişə fərqli olacaq. ŞQN məntiqinə görə “neytrinlərin sürəti işıq sürətini ötüb” fikrinin özü yanlışdır. Beləki, həm fotonları həm də neytrinləri eyni şüalar daşıyır. Adı çəkilən sensasiyalı eksperiment zamanı neytrin qəbuledicisi ilə süalandırıcısı arasında duzxətli tunel olsaydı, və həmin tuneldə neytrinlərlə yanaşı işıq fotonları burxılsaydı, həm fotonlar həm də neytrinlər hədəfə eyni anda çatardılar.
MSS anlayışının meydana gətirilməsi ən müxtəlif proseslərdə müşahidə olunan anizotropiyanın təbiəti barədə fikir söyləməyi mümkün edir. Qalaktik miqyasdan tutmuş atom daxili elementar hissıciklərin hərəkətinə qədər bütün proseslər qravitasiya şüaları ilə ilişgili şəkildə baş verir. Kainatda hər şey mürəkkəb hərəkətlidir. Materiya MSS-ə nəzərən sürətini və hərəkət istiqamətini daim dəyişirsə, deməli qravitasiya şüaları ilə hissəciklər arasındakı qarşılıqlı təsir də hər an dəyişir. Bu isə fiziki, kimyəvi və hətta bioloji proseslərin daimi və total anizotropiyası demıkdir. Səma cismlərinin, o cümlədən yerin kosmosda hərəkəti çox mürəkkəb olsa da, həmin hərəkətlərin istiqamətləri müəyyən zaman intervalı ilə əsasən təkrarlanır. Bu amil anizotropiya histoqramlarının da müvafiq təkrarlanmaları ilə müşayət olunmalıdır. Belə təkrarlanmalar var və onlar eksperimental qaydada təsdini tapıb. Məsələn, Makroskopik Fluktuasiya Fenomeninə (MFF) görə, yerin kosmosdakı hərəkət təkrarlanmaları ilə ən müxtəlif proseslərdəki anizotropiya effektlərinin təkrarlanması arasında dəqiq sinxronluq var. Bu sinxronluq daha parlaq şəkildə sutkalıq təkrarlanmalarda müşahidə olunur. Üstəlik, anizotropiyanın sutkalıq sinxronluğu fenomeni günəş sutkası ilə deyil, daha çox ulduz sutkası ilə bağlıdır. Deməli, anizotropiya fenomeni yerin günəş ətrafındakı hərəkətindən deyil, yerin MSS-ə nəzərən hərəkətindən asılıdır. Mss-ə nəzərən hərəkət təkrarlanırsa, hissəciklərin şüalara nəzərən dispozisiyası və qarşılıqlı təsirin parametrləri konkret ardıcıllıqla təkrarlanır. MFF-nin sutkalıq dəyişmə və təkrarlanma ardıcıllığı uzun illərin elmi təcrübələri ilə təsdiqlənib.
Atom saatları ilə bağlı anizotropiya faktına diqqət yetirək. Müfəssəl eksperimental nəticələrə görə yer səviyyəsindən müxtəlif hündürlükdə olan atom saatlarında atom ritmlərin sayı fərqli olur. Hündürlük səviyyəsindəki fərq MSS-ə nəzərən həm də fərqli sürətlər deməkdir. Yəni, yerin öz oxu ətrafında fırlanması zamanı daha hündür səviyyədə olan saat nisbətən böyük çevrə boyunca daha yüksək sürətlə hərəkət edir. Fərqli sürət isə atom ritmlərinin fərqli sayı deməkdir
Kvant fizikasının ən anlaşılmaz fenomenlərindən biri olan ilişgili zərrəciklər fenomeni qravitasiya şüalarının mövcudluğu ilə izah oluna bilər. Əldə olunmuş müfəssəl eksperimental nəticələrə görə ilişgili hissəciklər arasında məsafədən asılı olmayan ani əlaqə var. Bu əlaqə işıq sürətindən qat-qat daha böyük sürətlə reallaşır. Müasir fundamental fizikanın əsas postulatları ilə ziddiyət təşkil edən bu “mistik” əlaqəni qravitasiya şüalarının mövcudluğu ehtimalı belə izah edir. ŞQN-ə görə şüaların bətnində işıq sürətinə bərabər sürət saxlanılır. Şüaların özü isə gərilmiş saplar kimi dayanıqlı korpusa, və ya “qabığa” malikdirlər. Bu “sapları” içərisində işıq sürəti ilə su axan nazik borucuqlara bənzətmək olar. Əgər biz həmin suya hansısa qatqı əlavə etsək, o, borucuqdakı suyun sürəti ilə hərəkət edəcək. Yəni, qatqının borucuğun üzərindəki α nöqtəsindən β nöqtəsinə getməsi üçün müəyyən vaxt lazımdır. Lakin, biz borucuğu tərpətsək, məsələn özümüzə doğru çəkərək α nöqtəsinin yerini dəyişsək, β nöqtəsi də fəzadakı yerini dəyişmiş olacaq. Üstəlik, β nöqtəsinin yerdəyişməsi α nöqtəsinə nisbətən sıfır zaman itkisi ilə baş tutacaq. Belə yanaşma ilişgili hissəciklərin məsafədən asılı olmayan ani əlaqəsinin mahiyyətini izah etməyə imkan verir. Digər tərəfdən, hissəciklərin ilişgiliyi fenomeni hissəciklə şüanın korpusu arasımda sıx əlaqənin varlığını göstərir. İlişgili hissəcikdən biri dəyişir, bu dəyişiklik şüanın korpusunda öz əksini tapır və təsirə məruz qalan şüa uzaq məsafədəki ikinci hissəciyi dəyişməyə məcbur edir. Əgər elm qravitasiya şüalarına əhəmiyyətli şəkildə təsir etməyi öyrənsə, istənilən məsafədə baş verən bütün növ proseslərə müdaxilə etmək imkanı qazanılar. Və əgər biz şüalarda baş verən dəyişiklikləri incələyə bilsək, həm atom daxili prosesləri, həm də kainat çapında ən uzaq məsafələrdə gedən prosesləri real zaman formatında izləyə bilərik. Qravitasiya şüaları bütün istiqamətlərdən bütün istiqamətlərə yönəlib və onların ölçüləri kainatın sonuna qədər uzanır. İlişgili hissəciklər fenomeninin mövcudluğu belə söyləməyə əsas verir ki, kainatda hər şeyin hər şeylə əlaqəsi var.
QRAVİTASİYA VƏ HƏRƏKƏT
Qravitasiya şüalarının bütün tərəflərdən göstərdiyi bərabər basqı sayəsində böyük materiya kütlələri toplaşaraq planetləri və ulduzları yaradırlar. Bəs görəsən müxtəlif tərəflərdən olan basqı eynigüclü olmasa nə baş verər? Məntiqə görə, müxtəlif tərəflərdən olan basqılar arasında böyük fərq səma cisminin deformasiyasına və ya dağılmasına səbəb ola bilər. Bunu anlamaq üçün Əjdaha ulduz toplusundakı (sozvezdie Drakona) bir ulduzun qara dəlik tərəfindən udulması nümunəsinə nəzər salaq. Prosesi sxematik olaraq aşağıdakı kimi ifadə etmək olar.
Tutaq ki sxemdə soldakı kiçik dairə qara dəlik, sağdakı böyük dairə isə ulduzdur. Qara dəliyə soldan A şüaları təsir edir. Qara dəliyin çox böyük kütləyə malik olması səbəbindən A şüaları bütövlüklə ( və ya çox böyük miqdarda) udulur, və bu şüaların davamı olan A1 şüaları mövcudluöunu saxlaya bilmir. Ulduza isə sağ tərəfdən B şüaları təsir edir. B şüalarının davamı qismən udulan B1 şüalarıdır. B1 şüalarını kompensasiya edəcək basıcı A1 şüalarının yoxluğu ucbatından ulduzun sol səthinə olan əksitələyici qüvvənin təsiri hədsiz böyüyür. Maksimal həddə qədər artan basqı fərqi ulduzu dağıdır və məhv olan ulduzun materiyası böyük sürətlə qara dəliyə doğru gedərək dəlik tərəfindən udulur.
Ulduzun qara dəlik tərəfindən udulması meydana belə belə bir sual şıxarır: daha hansı səraitdə əks tərəflərdən olan şüaların basqı fərqi arta bilər? Materiyanın tərkindən keçən şüalar zəifləyirsə və hətta materiyanı parçalaya bilirsə, deməli, materiyanın təşkil oluduğu hissəciklərlə qravitasiya şüaları arasında xeyli əhəmiyyətli ilişgi mövcuddur. İlişgi varsa, hərəkət zfmanı sürtünmə yaranacaq. Sürtünmə faktoru isə qarşılıqlı təsirin əlavə parametrlərini ortaya çıxarır. Sürtümnənin böyüklüyünu müəyyən edən əsas amillərdən biri sürtünməyə məruz qalan tərəflərin hərəkət sürətidir. Sürət nə qədər yüksəkdirsə, sürtünmə qüvvəsi də o qədər böyükdür.
ŞQN – ə görə qravitasiyanın gücü qravitasiya şüalarının udulma dərəcəsi ilə müəyyənləşir. Sürət böyüdükcə sürtünmə intensivləşir və şüaların udulması da artır. Nəticədə basıcı və əksitələyici şüalar arasındakı fərq böyüyür, qravitasiya güclənir. Bu deyiləni aşağıdakı sxemin köməyi ilə aydınlaşdırmağa çalışaq.
Tutaq ki şəkildəki dairə Z planetidir. Planet A və B şüalarının basıcı təsiri altındadır. Bu planet MMS-yə nəzərən hərəkətsiz qalırsa A və B şüalarınin planetə təsiri eynigüclüdür. Bu şüaların planetin tərkindən keçən və qismən udularaq zəifləyən davamı olan A1 və B1 şüaları da eynigüclüdürlər. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, qravitasiya qüvvəsi Fg basıcı və əksitələyici şüaların təsir qüvvəsinin fərqinə bərabərdir. Məsələn, planetin basıcı A qüvvələrinin təsirinə məruz qalan tərəfində qravitasiya qüvvəsi Fg1 belə olacaq:
Fg1 = A – B1
Əks tərəfdəki Fg2 isə belə olacaq:
Fg2 = B – A1
Planetin tam sükunət halı üçün
(A-B1) = (B-A1)
Fg1 = Fg2
Yəni, planet MSS-ə nəzərən tam sükunətdə olarasa, bütün tərəflərdə qravitasiyanın gücü eyni olacaq. İndi hesab edək ki, Z planeti v sürəti ilə B şüalarının yayılması istiqamətində hərəkətdədir. Yəni, planet A şüalarına nəzərən daha böyük sürətlə hərəkət edir. Bu halda A şüaları ilə planetin materiyası arasında sürtünmə daha intensiv olacaq, şüalar daha çox udulacaq və A1 şüaları planetin hərəkətsiz qaldığı halla müqayisədə daha çox zəifləyəcək. B1 şüaları ilə bağlı vəziyyət usə tam fərqlidir. Hərəkət zamanı B şüalarına nəzərən sürət və sürtünmə zəiləyəcək, və B1 şüaları sükunət halı ilə müqayisədə daha güclü olacaq. Planetin hərəkət halı üçün qüvvələr nisbəti belə olacaq:
(A-B1) ‹ (B-A1)
Və deməli
Fg1 ‹ Fg2
Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticə cıxır ki, hərəkət istiqamətindən asılı olaraq Z planeti ətrafındakı qravitasiyanın gücü dəyişir: planetin arxasında qravitasiyanın gücü artır. Üstəlik, bu dəyişiklik sürətin böyüklüyündən asılıdır. Sürət nə qədər yüksəkdirsə, fərq də o qədər böyük olacaq.
Səma cisminin hərəkəti zamanı əlavə qravitasiya faktoru meydana gəlirsə bunu sadəlik üçün hərəkət qravitasiyası adlandıra bilərik. Hərəkət qravitasiyası hərəkət zamanı mövcud olan qravitasiya ilə sükunət halinda mövcud olan qravitasiyanın fərqinə bərabərdir. Deyiləni belə ifadə etmək olar:
F” = F1 – F2
Burda F” – hərəkət qravitasiyası, F1 – hərəkət zamanı cism ətrafında mövcud olan qravitasiya, F2 isə cismin MSS-ə nəzərən tam sükunət halında olduğu vəziyyətdə yaranan qravitasiyadır.
Hərəkət qravitasiyasının parametrləri təkcə səma cisminin kütləsindən və hərəkət sürətindən deyil həm də hərəkət istiqamətindən asılı olaraq dəyişəcək. Həmin qravitasiyanın maksimum gücü hərəkət vektorunun arxaya uzantısı olan və planetin tam mərkəzindən keçən düz xəttin üzərində cəmləşəcək. Bu xəttdən istənilən istiqamətdə uzaqlaşma hərəkət qravitasiyasının gücünü zəiflədəcək.
Qravitasiyanın gücünün səma cismlərinin hərəkətindən asılılığı prinsipi ilə uzlaşan bir sıra təbiət hadisələri var. Planetlərin günəşin ətrafındakı hərəkət orbitləri, ayın yer ətrafındakı hərəkəti və eləcə də digər planetlərin təbii peyklərinin hərəkət trayektoriyaları elleps formasındadır. Orbitlərin ellepsvari forması həmişəlik olaraq dəyişməz qaisaydı, əlavə sual yaranmazdı. Amma bu orbitlər konkret zaman kəsiyi ərzində sinxron şəkildə dəyişirlər. Məsələn, yerin günəş ətrafındakı hərəkəti zamanı orbit ellepsinin böyük oxunun istqaməti əhəmiyyətli şəkildə dəyişir. Üstəlik bu dəyişmə dəqiq zaman kəsiyində təkrarlanan qanunauyğunluq üzrə baş verir. Böyük bir planetin sabitləşmiş orbitini dəyişmək üçün hansı super nəhəng qüvvənin tələb olunduğunu təsəvvür etmək çətin deyil. Bəs görəsən bu qüvvənin mənbəyi nədir? Aydındır ki, günəş özü də kosmosda böyük sürətlə hərəkətdədir. Bu, düzxətli deyil, spiralvari hərəkətdir. Əgər günəşin hərəkət istiqaməti daim dəyişirsə, deməli günəşin arxasında yaranan hərəkət qravitasiyasının lokalizasiyası da daim öz yerini dəyişir. Bu dəyişiklik yerin və eləcə də digər planetlərin tədricən daha böyük qravitasiya sahəsinə doğru “dartılması” ilə müşayət olunur. Başqa sözlə, planetlər əbədi olaraq bu “qaçan sahəni təqib etməyə” məhkudurlar.
Günəş sistemi planetlərinin orbitlərinin eyni müstəvidə olması müxtəlif cür izah olunur. Lakin, eyni müstəvidə cəmlənmə prinsipi yalnız günəş sisteminə aid deyil. Spiralvari qalaktikalardakı milyardlarla ulduz da eyni müstəvidə cəmləşib. Kainatda belə qalaktikaların sayı milyardlarladır. Deməli, spiralvari qalaktikaların formalaşması hansısa təsadüf deyil, konkret qanunauyğunluq nəticəsində baş verir. Qalaktikalar böyük sürətlə hərəkətdədir. Hərəkət varsa onların mərkəzindəki super nəhəng qara dəliklər ətrafında hərəkət qravitasiyası yaranmalıdır. Məntiqə görə, bir tərəfdən hərəkət qravitasiyası, digər tərəfdən də qravitasiya cəmlənməsi effekti miyardlarla ulduzu tədricən qalaktik diskdə toplaya bilər. O da nəzərə alınmalıdır ki, nə günəş sistemi, nə də qalaktik disklər daşlaşmış struktura malik deyil. Onlar həm sürətini, həm istiqamətini, həm də mərkəzə nəzərən dispozisiyasını dəyişən obyektlərdən təşkil olunmuş dinamik sistemlərdir. Bu çoxsaylı obyektləri bir müstəviyə toplayan və həmin müstəvidə saxlayan qüvvə olmasaydı, entropiya onların müxtəlif istiqamətlərdə qaloda “səpələnməsini” qaçılmaz edərdi. Başqa bir “anormal” fakta, pionerlər effekti adlanan və bu günə qədər də tam qaneedici cavabı tapılmamış fiziki hadisəyə baxaq. Bu effekt, Pioner adlanan kosmik apparatların hesablanmış hərəkət trayektoriyalarını dəyişərək, müəyyən təcillə günəşə doğru yaxınlaşmalarıdır. Böyük ehtimalla kosmik aparatlar günəşarxası hərəkət qravitasiyasının çox böyük olduğu sahədən keçiblər və daha böyük qravitasiya pionerlərin trayektoriyasını dəyişib.
Yuxarıda deyilənlərlə uzlaşan başqa bir nümunəyə baxaq. Supernovalarda baş verən partlayışların əmələ gəlməsi və yayilma prosesi bir qrup alim tərəfindən kompüter modelləşdirilməsi metodu ilə araşdırılıb. Alimlərin gəldiyi nəticə budur ki, partlayışın ilk yaranma nöqtəsi ulduzun mərkəzində deyil, mərkəzdən bir qədər aralı məsafədə yerləşir. Məntiqə görə, partlayış ən yüksək təzyiq və temperaturun, deməli ən böyük sıxılmanın olduğu nöqtədən başlamalıdır. Hərəkətdə olan səma cismi hərəkət qravitasiyası effekti doğurursa, həmin effekt yalnız səma cisminin arxasında deyil, cismin bətnində də yaranacaq. Aydındır ki, daha böyük qravitasiya daha böyük sıxılma doğurur. Bu effekt nəzərə alındıqda görünür ki, səma cisminin tərkindəki sıxılmanın ən yüksk olduğu nöqtə, həmin cismin tam mərkəzində deyil, hərəkət vektorunun əksi istiqamətində, mərkəzdan bir qədər aralı olacaq. Partlayış da məhz həmin nöqtədən başlayır.
Başqa bir maraqlı məqama diqqət yetirək. Bir qrup alimin riyazi hesablamalarına görə planetlərin günəş ətrafında hərəkəti sinxron, digər qrup alimin hesablamalarına görə həmin hərəkət xaotikdir. Hesablamaların hər ikisinin müfəssəl olduğu iddia edilir, amma iki hesablamanın iki müxtəlif zaman kəsiyi üçün keçərli olduğu göstərilir. Yəni, milyonlarla ili əhatə edən zaman üçün bu hərəkət xaotik, 10-20 min il üçünsə sinxrondur. Adı çəkilən hesablamalarla yuxarıda deyilənlər arasında bir uyğunluq görünür. Şübhə yoxdur ki, orbitlərin dəyişməsi ani olaraq deyil, uzun zaman ərzində baş verir. Böyük ehtimalla bu dəyişiklik üçün vacib olan zaman kəsiyi müxtəlif planetlər üçün fərqlidir. Məsələn, yeni orbitə “oturmaq” üçün lazım olan zaman kəsiyi günəşə yaxın olan kiçik planetlər üçün nisbətn qısa, ağır və uzaq planetlər üçünsə daha uzun ola bilər. Belə halda, daha böyük zaman formatında planetlərin hərəkəti xaotik, qisa zaman formatında isə sinxron olaraq görünəcək.
Bu deyilənlər yazının lap əvvəlində səslənən “niyə planetar ölçülü səma cismləri kürə formasındadır” sualını cavablandırmağa imkan verir. Cavab belədir: bütün tərəflərdən olan bərabər (və ya bərabərə çox yaxın) basqı qüvvəsi səma cismlərini kürə formasında saxlaya bilər. Lakin, səma cismləri fəzada tək deyillər və onların yaxınlığında başqa planetlər, ulduzlar, qara dəliklər var. Üstəlik səma cismləri həmişə böyük sürətlə hərəkətdədir. Bu səbəbdən səma cismlərinin ətrafındakı qravitasiya basqısı bütün tərəflərdən ideal bərabər deyil. Müxtəlif tərəflərdən olan qeyri bərabər basqı ucbatından səma cismləri ideal şar formasını saxlaya bilməzlər. Müxtəlif istiqamətlərdən olan basqı fərqi nə qədər böyük olacaqsa, deformsiya da o qədər böyük olacaq. Bu həm də o deməkdir ki, hərəkət istiqamətinin, sürətinin və digər böyük ölçülü obyektlərlə qarşılıqlı təsirin dəyişməsindən asılı olaraq səma cismlərinin forması daim dəyişəcək.
Materiya ilə şüalar arasında sürtünmənin mövcudluğu ehtimalı ortalığa belə bir sual çıxarır: əgər sürtünmə mövcuddursa, nəyə görə milyardlarla il boyunca böyük sürətlə hərəkət edən səma cismləri sürtünmənin tormozlayıcı təsiri nəticəsində sürətlərini itirərək dayanmırlar? Bu sualın cavabı qrtavitasiya şüalarının təbiəti ilə bağlıdır: süalar özləri işıq sürəti liə hərəkətdədir və səma cisminin sürəti bu şüaların cismə müxtəlif istiqamətlərdən olan təsirlərinin vektorial cəmindən asılıdır. Cism sükunətdə qalarsa, öndən və arxadan olan təsirlər bərabərdir. Hərəkət faktoru meydana çıxdıqda isə, öndən və arxadan olan təsirlər dəyişir. Bu deyiləni Z planeti ilə bağlı nümunəyə yenidən nəzər salmaqla izah etməyə çalışaq.
Əgər Z planeti MSS – ə nəzərən hərəkətsiz olarsa, F1 şüaları ilə F2 şüaları, eləcə də F1” şüaları ilə F2” eynigüclü olacaqlar. Bu halda (F1- F2”) = (F2- F1”). Yəni planetə bütün tərəflərdən olan basqılar eynidir, bu basqılar biri – birini tam kompensasiya edir və planet mütək sükunət halında qalır. Bütün növ materiyalar, eləcə də Z planeti böyük miqdarda hissəciklərin cəmindən təşkil olunub. Əgər planet sürətlə F2 şüaları istiqamətində (şəkildə sağdan sola) hərəkət edirsə, planetin ön hissəsindəki hissəciklərlə F1 şüaları arasında daha böyük sürtünməyə yaranacaq. Artan sürtünmə öndəki hissəciklərə tormozlayıcı təsir deməkdir. Eyni zamanda artan sürtünmə ön hissəciklər tərəfindən daha çox sayda F1 şüalarının udulması və arxadakı hissəciklərə nisbətən az sayda F1” şüalarının yetişməsidir. Yəni, arxa hissəciklər, sükunət halı ilə müqayisədə, sayı xeyli azalan F1” şüalarının tormozlayıcı təsirinə, və sayı azalmayan F2 şüalarının basıcı təsirinə məruz qalırlar. Bu o deməkdir ki, arxadakı hissəciklər, onlara olan tormozlayıcı və itələyici qüvvələrin vektoriyal cəmi nəticəsində əlavə itələyici təsir qazanırlar. Nəticə belədir: hərəkət zamanı ön hissəciklərə qarşı güclənən tormozlayıcı təsir arxa hissəciklərə olan daha böyük itələyici təsirlə kompensasiya olunur, planet bərabərsürətli hərəkətini saxlayır.
Belə yanaşma ətalət fenomenini izah etməyə də imkan verir. Deyiləni izah etmək üçün yenidən Z planetinin hərəkəti nümünəsinə baxaq. Tutaq ki v sürəti ilə hərəkət edən planetin sürəti artırılmalıdır. Sürətin artması F1 şüalarının tormozlayıcı təsirinin də güclənməsi deməkdir. Artan sürtünməni kompensasiya etmək üçün əlavə qüvvə tətbiq olunmalıdır. Qüvvə tətbiq olunur, planetin sürəti artır, F1 şüalarının tormozlayıcı və F2 şüalarının itələyici təsiri arasında yeni tarazlıq yaranır. İndi təsəvvür edək ki, Z planetinin sürəti azaldılmalıdır. Buna nail olmaq üçün F2 şüalarının böyük itələyici təsirini zəiflədən əks qüvvə tətbiq olunmalıdır. Bu qüvvə tətbiq olunacaqsa planetin sürəti zəifləyəcək, tətbiq olunmayacaqsa sürət saxlanacaq. Təkcə sürətin deyil həm də hərəkət istiqamətinin dəyişməsi zamanı meydana çıxan ətalət faktoru da izah olunur. İstiqamətin dəyişməsi tamamilə yeni istiqamətdən meydana çıxan yeni tormozlayıcı və itələyici təsirlərin yaranması deməkdir. Bu yeni təsirləri kompensasiya edə biləcək qüvvə tətbiq olunarsa hərəkət istiqaməti dəyişəcək. Hərəkət vektoriyal kəmiyyətlidir. Bu o deməkdir ki, hərəkət istiqamətinin dəyişmə bucağı nə qədər böyük olacaqsa, yeni meydana çıxan təsirlər və onları kompensasiya etmək üçün tətəb olunan qüvvə də o qədər böyük olacaq.
YERİN HƏRƏKƏTİ VƏ QRAVİTASİYA LİNZALANMASI
İndi belə bir məqama diqqət yetirək. Qravitasiyanın gücü sürətdən asılıdırsa, qravitasiya linzalanmasının miqyası da səma cisminin hərəkət sürətindən və istiqamətindən asılı olaraq dəyişməlidir. Digər tərəfdən, qravitasiya cəmlənməsi effekti səma cisminin ətrafındakı qravitasiyanın gücünə və deməli həm də linzalanma efektinə əhəmiyyətli təsir göstərməlidir. Yəni, yer ətrafındakı qravitasiya linzalanmasından bəhs olunursa, yerin kosmosda hərəkəti ilə yanaşı günəş, ay və digər planetlərlə qarşılıqlı təsirdən yaranan qravitasiya cəmlənməsi effekti planetimiz ətrafındakı linzalanma effektinə təsir edıcək. Deyilənlərin araşdırılması üçün belə bir eksperiment qoyulub. Fiksə edilmiş mənbəədən çıxan lazer şüası 160 metr məsafədə yerləşən hərəkətsiz lövhəyə düşür. Bu lövhə ilə şüa mənbəyi arasında daha iki hərəkətsiz kontrol lövhəsi yerləşdirilir. Ortasında 3 mm diametrli dəlik olan kontrol lövhələrindən biri şüa mənbəyindən 30 metr, ikincisi isə 60 metr məsafədədir. Bir daha qeyd edək ki, həm şüa mənbəyi, həm kontrol lövhələri, həm də sonuncu lövhə yerə bərkidilərək tam hərəkətsiz hala gətiriliblər. Mənbədən çıxan və iki kontrol lövhəsindəki dəlikdən keçən şüa sonuncu lövhədəki şkala üzərinə düşür. Kontrol lövhələri mənbədən çıxan şüanın istiqamətinin dəyişməzliyini təmin edir. Beləki, istiqamət azacıq da olsa dəyişərsə, şüa kontrol lövhələrindəki dəliklərdən keçməyəcək və son lövhəyə çatmayacaq. İşıq süalarının düz xətt boyunca yayılması prinsipinə görə dəliklərdən keçən şüanın yaratdığı kiçik işıq dairəsi son lövhədə eyni nöqtəyə düşməli və yerini dəyişməməlidir. Amma, şkala üzərindəki işıq dairəsi müəyyən zaman intervalı ilə yerini dəyişir. Bu yerdəyişmə xaotik halda deyil yalnız bir istiqamətdə, yuxarı və aşağı hərəkət şəklində baş verir. Üstəlik bu yerdəyişmə konkret zaman kəsimlərində təkrarlanır və dəqiq hərəkət amplitudu ilə qeydə alınır. Müxtəlif günlərdə işıq dairəsi öz yerini 3 mm-dən 10-12 mm-ə qədər dəyişir. Bəzənsə, 6-10 gün müddıtində bu yerdıyişmə nəzərə çarpmır, yaxud çox kiçik olur. Hər hansı yerli şəraitin, məsələn temperatur və ya rutubət dəyişkənliyinin nəticələrə mümkün təsirini yoxlamaq üçün eksperiment iki fərqli məkanda, Azərbaycan Respublikasının Şəmkir rayonu ərazisində və Rusiyanın Stavropol vilayətində həyata keçirilib. Bu iki məkan arasındakı məsafə 500 km civarındadır. Məsafənin kifayət qədər böyük olmasına baxmayaraq hər iki halda işıq dairəsinin şkala üzərindəki hərəkəti bir-birini təkrarlayır. İqlim şəraiti fərqli olan iki coğrafi məkanda qeydə alınan sinxron nəticələr onu deməyə imkan veriri ki, işıq dairəsinin şkala üzərindəki hərəkəti temperatur, təzyiq, rütubət və.s. bu kimi faktorlardan asılı deyil. Bu sinxron nəticələri məntiqi cəhətdən izah edə biləcək fiziki hadisə planet ətrafında yaranan qravitasiya linzalanmasıdır. Deyiləni sxematik olaraq aşağıdakı kimi ifadə etmək olar.
Yerin kosmosda hərəkəti və digər səma cismləri ilə qarşılıqlı təsiri çox mürəkkəbdir. Bu səbəbdən, işıq dairəsinin sonuncu lövhə üzərindəki tədrici hərəkəti də xeyli mürrəkəb olur. Amma bu hərəkətin dəqiq qeydə alınan əsas dövrləri var. Gündüz saatlarında, saat 11-12 radələrindən başlayaraq işıq dairəsi lövhə üzərində ən yuxarı nöqtədə olur, axşam 18-19 radələrindən başlayaraq tədricən aşağı enir və gecə saatlarında ən aşağı səviyyədə yerləşir. Amma bəzi həftələrdə, ardıcıl olaraq 3-4 sutka ərzində, gecə saatlarında 3-5 mm-lik qısa müddətli (1-1,5 saatlıq) qalxmalar qeydə alınır. Gndüz saatlarında işıq dairəsinin yuxarı qalxma müxanizmini növbəti sxemin köməyi ilə aydınlaşdırmağa çalışaq.
Tutaq ki, sxemdəki böyük dairə günəş, kiçik dairə isə yerdir. Yuxarıdakı eksperiment zamanı gündüz saatlarında yerin səthində yayılan lazer şüası əksitələyici C1 və basıcı A1 çüalarının təsirinə məruz qalır. A1 şüalarının əhəmiyyətli hissəsi məhz gündüz saatlarında günəşin tərkindən keçir və qismən zəifləyir. Bu zəifləmə lazer şüasının nisbətən zəif şüalar tərəfə, yəni günəşə tərəf əyilməsi ilə müşayət olunur. Bu əyilmə, sonuncu lövhə üzərindəki işıq dairəsinin yuxarı sürüşməsi şəklində baş verir. Bəzi həftələrin gecə saatlarında işıq dairəsinin 3-5 mm-lik yuxarı sürüşməsi isə belə izah oluna bilər ki, həmin vaxtlarda A1 şüaları başqa səma cisminin, məsələn ayın tərkindən keçərək qismən zəifləyir.
DALGA YAXUD HİSSƏCİK
Fiziki təbiətinə görə işığın həm dalğa həm də hissəcik seli olduğu iddia olunur. Bu yöndəki məntiqi araşdırmalarda kvant mexanikasının əsas “tapmacalarından” biri – elektronun öz-özü ilə interferensiyası ipucu ola bilər. Yada salaq ki, həmin eksperiment zamanı bir dəliyi olan maneədən keçən elektron interferensiyaya məruz qalmadığı halda iki dəlikli maneədən keçən tək elektron interferensiyaya uğrayır. İnterferensiyanın baş verməsi üçün ən azı iki koqerent dalğanın olması şərtdir. Koqerent dalğalarin yaranmasını mümkün edən variantlardan biri vahid mənbəədən çıxan dalğaların iki dəlikli maneədən keçməsidir. Adı çəkilən eksperiment zamanı bir dəlikli maneədən tək-tək keçən elektronlar deyil, məhz iki dəlikli maneədən keçən tək elektron interferensiyaya uğrayır. Kvant nəzəriyyəsi bu hadisəni elektronun öz-özü ilə interferensiyası kimi nəzərdən keçirir. ŞQN həmin hadisəni fərqli izah edir və bu nəzəriyyəyə görə maneədəki ikinci dəlik koqerentliyi yaradan səbəb rolunu oynayır. Bəs görəsən ikinci dəliyin ortalığa qoyduğu o hansı faktordur ki, koqerentlik şərtini yaradır? Məntiqə görə həmin faktor rolunda şüalandırıcının yaratdığı dalğalanan mühit ola bilər. Yəni, elektron şüalandırıcısı təkcə elektron deyil, həm də dalğalanan mühit generasiya edir. Belə dalğalanma mühiti radiodalğalara oxşar ola bilər. Radiodalğalar dalğalanan mühitə malik olsalar da hissəcik daşımırlar, və interferensiyaya uğrayırlar. Dalğalanan mühit bir dəlikli maneədən keçərkən, təbii ki, koqerentlik yaranmır, iki dəlikli maneədən keçdikdə isə koqerentlik şərti meydana gəlir. Deyilənlərdən çıxan məntiqi nəticə belədir: interferensiya prosesini doğuran hissəcik deyil, koqerent dalğalanma mühitidir. Bu mühit “sözəbaxan” hissəcikləri lazımi yerə yönəldərək tablodakı interferensiya xətləri boyunca düzür. Bu zaman fərq etmir, elektron dəliklərdən tək-tək keçir, yaxud topa halında. Bu eksperimentin ikinci paradoksu müşahidə zamanı interferensiya faktının yoxa çıxmasıdır. Bu onunla izah oluna bilər ki, müşahidə aktı özlüyündə fiziki müdaxilədir və həmin müdaxilə koqerentlik yaradan səbəbi aradan qaldırır.
İndi isə yuxarıda deyilənlərə istinad etməklə işığın ikili təbiəti barədə fikir söyləməyə çalışaq. İşıq mənbəyində fotonlar generasiya olunur. İstehsal edilən fotonlar mənbənin bətnindən keçən qravitasiya şüaları tərəfindən tutularaq yayımlanır. Növünə görə işıq eninə dalğadır. Bu o deməkdir ki, fotonlar fəzada düz xətt boyunca deyil, S – vari, və ya ziq-zaq formalı trayektoriya üzrə hərəkət edirlər. Belə halda sual yaranır: qravitasiya şüalarının özləri düz xətt üzrə yayılırlarsa, fotonun ziq-zaqvari hərəkəti necə mümkün ola bilər? İşığın güzgüdə əks olunması bu sualın cavablandırılmasında ipucu ola bilər. Yəni, fotonların bir istiqamətdə hərəkət edən şüalardan əks istiqamətdə hərəkət edən şüalara təhvil verilməsi mümkündür. Deyilənə aşağıdakı sxemin köməyi ilə aydınlıq gətirməyə çalışaq.
Situasiyanı sadələşdirmək üçün hesab edək ki, fotonun daşınmasında cəmi üç tip şüa iştirak edir. Mənbədə istehsal edildiyi andaca fotonu A süası tutaraq irəli aparır. C və C1 qrupundan olan şüalar isə A şüasına perpendikulyar olaraq fotona yanlardan təsir edirlər. Hərəkətə başlayan kimi foton sağdan C şüasının təsirinə məruz qalır. A və C şüalarının təsirinin cəmi nəticəsində foton diaqonal üzrə irəli sola gedir. Belə hərəkət C şüasının fəzadkı təsir zonası bitənə qədər davam edir. C şüasının təsirinin bitdiyi nöqtədə isə C1 şüasının təsir zonası başlayır. Bu dəfə A və C1 şüalarının təsirinin cəmi nəticəsində foton dioqanal üzrə irəli sağa yönəlir. Fotona istiqamət verən əsas daşıyıcı şüa A-dır. C və C1 şüalarının növbələşən təsiri isə fotonu eninə dalğavari hərəkətə məcbur edir. Əlavə edək ki, mənbədə istehsal edilən və A şüalarının daşıdığı növbəti foton C və C1 şüalarının deyil, bu şüalara nisbətən, məsələn doxsan dərəcə bucaq altında yayılan başqa tip şüaların, B və B1 şüalarının təsirinə məruz qala bilər. Bu halda birinci və ikinci fotonun irəliyə doğru hərəkəti eyni istiqamətli olsa da, eninə dalğavari hərəkət doxsan dərəcə bucaq altinda olacaq. Yəni fotonlardan biri şaquli dalğavari hərəkətli, digəri isə üfüqi dalğavari hərəkətli olacaq. Belə işıq polyarlaşdırılarsa polyarizatordan iki fotondan yalnız biri keçəcək. Yuxarıda deyilənlər işığın ikili təbətli olması probleminin anlaşılmasına kömək edir. ŞQN-ə görə işıq qravitasiya şüaları tərəfindən eninə dalğavari hərəkətə gətirilən hissəciklər selidir.
İşığın interferensiyası prosesi və qravitasiya linzalanması arasında müəyyən uyğunluq görünür. Təkcə qravitasiya linzalanması zamanı deyil, həm də interferensiya zamanı fotonların fəzadakı hərəkət istiqaməti dəyişir. Beləki, fotonların istiqaməti dəyişməsəydi, İki dəlikdən keçən fotonlar lövhədə cəmi iki xətt boyunca düzülərdilər. İnterferensiya zamanı isə iki dəlikdən keçən fotonlar lövhənin müxtəlif tərəflərinə yönələrək çoxsaylı interferensiya xətləri yaradırlar. Qravitasiya linzalanmasında olduğu kimi, interferensiya prosesi zamanı da istiqamət dəyişməsi bir mühitdən digər mühitə keçiddə deyil, açıq fəzada baş verir.
Elektromaqnit şüalanması təkcə hissəcikləri deyil, həm də hər hansı hissəcik daşımayan dalğalanmanı yayır. Belə dalğalanmanın təbiətinin məntiqi izahına çalışaq. Ehtimal etmək olar ki, şüalandırıcı mənbədə konkret ardıcıllıqla elektrik və maqnit sahələri generasiya olunur. Elektrik sahəsinin generasiya olunduğu anda qravitasiya şüalarının mənbədən keçən kəsiyi elektrik yükü ilə zənginləşir. Şüaların maqnit sahəsi istehdal olunan anda mənbədən keçən kəsiyi isə maqnit yükü ilə zənginləşir. Yuxarıdakı sxemdə göstərilən C və C1 şüaları isə bu dəfə fotonları deyil, A şüalarının daşıdığı elektrik və maqnit yüklərini dalğavari hərəkətə vardar edir.
QIRMIZI SÜRÜŞMƏNİN “SİRRİ”
Məlumdur ki, kainatın genişlənməsi Qırmızı Sürüşmə effekti ilə müşayət olunur. Bu maraqlı proses zamanı işıq sürəti sabit qalsa da işıq dalğasının uzunluğu artır. ŞQN həmin prosesi belə izah edir. Qravitasiya şüaları MSS-ə nəzərən sabitdirlər, və bətnlərində işıq sürətini saxlayırlar. Bizdən uzaqlaşan qalaktika həm MSS-ə və deməli həm də şüalara nəzərən əks istiqamətdə hərəkət edir. Deyilənə aydınlıq gətirmək üçün yenidən çayda üzən kater nümunəsinə istinad edək. Tutaq ki çayın axma sürəti 1m/san-dir. Kater isə 0,2 m/san sürəti ilə axına əks istiqamətdə üzür. Əgər katerdəki sərnişin suya 1 san intervalı ilə rəngli şarlar buraxacaqsa, şarlar arasındakı məsafə 1,2 m olacaq. Kater sahilə yan alıb dayanarsa və sərnişin eyni intervalla suya şarlar buraxarsa, şarlar arasındakı məsafə 1 m olacaq. Amma hər iki halda bütün şarların hərəkət sürəti sahilə nəzərən 1m/san olacaq. Nümunədəki kateri bizdən uzaqlaşan qalaktika, şarları fotonlar, axan çayı isə qravitasiya şüaları kimi nəzərdən keçirmək olar. Bu halda şarlar arası məsafə işığın dalğa uzunluğu rolunda olacaq. Əgər qalaktika şüalara nəzərən ѷ sürəti ilə hərəkət edirsə, deməli şüalar qalaktikadakı ulduzların tərkindən с + ѷ sürəti ilə keçəcək.
Bizdən uzaqlaşan qalaktika nümunəsində dalğa uzunluğu ilə bağlı tənlik belə dəyişəcək:
λ = ( с + ѷ ) / Ѵ
Burda λ – dalğa uzunluğu, Ѵ – tezlikdir. Bizə yaxınlaşmaqda olan obyektlərdən gələn işığın dalğa uzunluğu isə aşağıdakı kimi olacaq:
λ = ( с – ѷ ) / Ѵ
Əlavə edək ki, yuxarıda göstərilən tənliklər müşahidəçinin MSS-ə nisbətən hərəkətsiz olduğu halda keçərlidir. Qırmızı və ya göy sürüşmə halları yalnız müşahidəçinin MSS-ə nəzərən hərəkəti zamanı da müşahidə ediləcək. Real şəraitdə isə həm müşahidəçi həm də uzaqlaşan qalaktikalar hərəkətdədirlər. Və belə halda sürətlərin toplanması prinsipi işləyir. Deyilənlərdən belə anlaşılır ki, işıq sürəti yalnız MSS üçün mütlək və dəyişməzdir. Kainatdakı bütün obyektlər isə MSS-ə nəzərən hərəkətdədirlər. Deməli, işığın müşahidəçiyə nəzərən sürəti iki sürətin cəmindən – işığın MSS-ə nəzərən sürəti və müşahidəçinin MSS-ə nəzərən sürətinin cəmindən ibarətdir.
GÖRDÜKLƏRİMİZ – HAMISI MİRAJ
Ulduz aberrsiyasının mövcudluğu faktdır. Bu fenomenə görə biz ulduzları həqiqətən olduqları yerdə görmürük. Amma yer şəraitində aberrasiyanın olması nəzərə çarpmır, baxmayaraq ki, yer kürəsi kosmosda böyük sürətlə hərəkətdədir. Əgər biz gündəlik həyatda aşkar aberrasiya effekti ilə qarşılaşsaydıq, cismləri həqiqətən olduğu yerdə görməzdik. Hər şeyi, işıq fotonlarının onların səthini tərk etdiyi anda olduğu nöqtədə görərdik. Belə olardısa nə silhla düzgün nişan ala bilər, nə də dəqiq ölçülü tikinti işləri apara bilərdik. Bununla belə, yer şəraitində aberrasiya effektinin qeydə alinmaması, bu effektin faktiki yoxluğu anlamına gəlməməlidir. Fikrimizcə bu effekt var, lakin insan gözünün anatomik xüsusiyyətləri aberrasiya effektini pərdələməyə şərait yaradır.
İnsan gözü ətraf aləmi üçölçülü formatda görür. Biz, hər hansı cismin fəzadakı yerini həmin cismdən qopan fotonların gözümüzə hansı istiqamətdən düşməsi ilə müəyyən edirik. Daha doğrusu, fotonların göz bəbyindən keçərək gözün torlu qişasına hansı istiqamət boyunca düşməsi ilə. Bu istiqamət xətti bizim nəzrlərimizin yönəldiyi istiqamətdir. Gəlin baxaq, yerin kosmosda sürətlə hərəkəti şərti daxilində nəzərimizin yönəlmə istiqaməti ilə cismin yerləşdiyi nöqtə üst-üstə düşürmü? Bu suala aşağıdakı sxemin köməyi ilə aydınlıq gətirməyə çalışaq.
Tutaq ki, hər hansı cism işıq şüalarını əks etdirdiyi anda A nöqtəsində, göz bəbəyi isə B nöqtəsində yerləşib. Cism saysız-hesabsız miqdarda və bütün istiqamətlərdə işıq şüaları əks etdirir. Biz bu şüalardan yalnız ikisini – a və b şüalarını nəzərdən keçirəcəyik. Əgər yer kürəsi Mütlək Sükunət Sisteminə nəzərən hərəkətsiz olsaydı gözə düşən şüa perpendikulyar a şüaları olardı. Belə olardısa bizim nəzərimiz də a şüası istiqamətində yönələr, və cismi A nöqtəsində görərdik. Amma yer hərəkətdədir. Fotonların, cismin səthindən qoparaq, göz bəbəyinə qədər gəldiyi zaman kəsiyi ərzində bəbək də B nöqtəsindən B1 nöqtəsinə qədər irəliləyir. Bu səbəbdən göz bəbəyinə yan şüa olan b süası düşür, perpendikulyar a şüası isə gözdən aralı keçir. Gözün işığa həsas hüceyrələri göz almasının arxa divarinda, göz dibindəki torlu qişada yerləşir. b şüası bəbəkdən keçərək göz dibinə doğru hərəkət edir. Fotonlar bəbəkdən keçib torlu qişaya çatana qədər göz alması da yerlə bərəbər hərəkət edir və foton qişaya çatanda göz bəbəyi B2 nöqtəsi səviyyəsinə qədər irəliləmiş olur. b şüası bəbəkdən keçdikdən sonra göz alması hərəkətsiz qalsaydı, şüa göz dibinin mərkəzdən aralı yan divarına düşərdi. Lakin göz alması hərəkətə davam edir və şüa göz dibinin mərkəzinə düşür. Nəticədə yan tərəfdən gələn b şüası hərəkətdə olan “göz bəbəyi – göz dibi” sistemində perpendikulyar c şüasına çevrilir. Gözün baxış istiqaməti “göz dibi – göz bəbəyi” xətti boyunca yönəlir və biz cismləri məhz bu xətt istiqamətindəki məkanda görürük. Yuxarıdakı sxemdə gözün baxış istiqaməti c şüası boyunca yönəlir və baxan şəxs cismi A1 nöqtəsində görür. Nəticədə belə bir maraqlı situasiya yaranır: gözə cismin A nöqtəsində buraxdığı şüa çatır, amma baxan şəxs cismi A1 nöqtəsində görür. Yəni baxan şəxs, eləcə də biz hamımız, cismin “köhnəlmiş görüntüsünü” yeni məkanda görürük. Bu isə bizə “gördüklərimiz hamısı mirajdır” demək imkanı verir. Beləki, əgər cism A nöqtəsində b şüasını buraxdıqdan dərhal sonra yoxa çıxarsa, biz yenə də həmin cismi A1 nöqtəsində görəcəyik, baxmayaraq ki, cism heç zaman A1 nöqtəsində olmayacaq. Necə ki müşahidə etdiyimiz ulduzların bəziləri çoxdan yox olub, amma biz onları görməkdə davam edirik.
Digər tərəfdən, yer şəraitində aberrasiya effekti qeydə alınmırsa, deməli biz cismləri həqiqətən də olduqları yerdə görürük. Bu səbəbdən duzgün nişan ala bilir və dəqiq ölçülü tikinti işləri apara bilirik. Belə çıxır ki, bütün yuxarıda yazdıqlarımızla reallıq arasında uyğunsuzluq var. Amma, ilk baxışda uyğunsuzluq kimi görünən bu məqamın izahı var. Həmin izaha baxaq. Cismin buraxdığı b şüasının fotonları t zaman kəsiyi ərzində göz dibinə çatana qədər göz bəbəyi və göz dibi B nöqtəsindən B2 nöqtəsinə qədər irəliləmiş olur. Həm göz, həm də cism yer kürəsi ilə birgə hərəkətdədir. Bu səbəbdən t zaman kəsiyi ərzində cism özü də A nöqtəsindən A1 nöqtəsinə qədər gedir. Yer kürəsi kosmosda bərabərsürətli hərəkətdədir, və t zaman kəsiyi çox kiçik olduğundan, yerin bu zaman ərzindəki hərəkətini düzxətli hesab etmək olar. Bu səbəbdən, A nöqtəsi ilə A1 nöqtəsi arasındakı məsafə B nöqtəsi ilə B2 nöqtəsi arasındakı məsafə ilə eynidir. Nəticədə belə bir mənzərə alinir: B2 nöqtəsində olan göz cismin A nöqtəsindəki “köhnəlmiş görüntüsünü” A1 nöqtəsində görür. Bu zaman cism özü də A1 nöqtəsində yerləşir. Amma, A1 nöqtəsindəki cism A nöqtəsində olan cismin tam eyni deyil, və ondan müəyyən parametrləri ilə fərqlənir. Yəni, A nöqtəsindən A1 nöqtəsinə gələnə gədər cismin temperaturu, rəngi, kütləsi, fəzadakı dispozsiyası, molekulyar strukturu və s parametrləri müəyyən mikrodəyişikliklərə məruz qalır. Məhz bu dəyişikliklər “gördüklərimiz hamısı miraj” deməyə əsas verir.
Yuxarıda deyilənləri belə bir qanunauyğuluq şəklində ifadə etmək olar: düzxətli bərabərsürətli hərəkətdə olan sistemlərdə üçölçülü formatda görmə mexanizmi aberrasiya faktını pərdələyir.
Onu da qeyd edək ki, “yan şüa” faktoru yer şəraitində aberrasiya fenomeninin ekperimental yolla təsdiqlənməsini mümkünsüz edir. Beləki, bütün eksperimentlər “üçölçülü formatda görmə” (və ya üçölçülü formatda ölçmə) prinsipi əsasında reallaşdırılır.
© All Copyrights belong to Namiq Mammadov Bilal.
______________________________________________________________________
* * *
Konferans: ICSCCW – 2015, Sentyabr 3-4, Antaliya, Türkiyə
Namiq Məmmədov Lütfi Zadənin rəhbərliyi ilə təşkil olunan və 3-4 sentyabrda Türkiyənin Antaliya şəhərində keçirilmiş elmi konfransda ishtirak edib. Konfransda Şüa Qravitasiyası Nəzəriyyəsinin əsas müddəaları barədə çıxış edib. N. Məmmədovu təqdim edən akademik Rafiq Əliyev bu nəzəriyyənin konfransda təqdimatını mümkün edən səbəb barədə belə deyib: Mən və fizik dostlarım bu nəzəriyyə ilə tanış olduqdan sonra belə qənaətə gəldik ki, kifayət qədər maraqlı və dərin araşdırmadır. Bu səbədən həmin araşdırmanı konfransda iştirak edən çox sanballı, və mövzuya daha yaxın olan elm adamlarının müzakirəsinə verməyi qərara aldıq. Çıxışdan sonra diskusiyalar olub, suaalara cavab verilib.
Almaniyadan olan professor H. Root (Roth) belə sual verib.
Sual: Əgər işıq güzgüdə əks olunursa, deməli fotonları daşıyan qravitasiya şüaları da əks olunurlar. Bu qravitasiyanın da əks olunması, ekranlaşması anlamına gəlirmi?
Cavab: Xeyir. Əgər şüalar yer kürəsinin tərkindən keçiə bilirsə, güzgünün tərkindən də asanca keçirlər. İçığın əks olunnası isə belə bash verir. Gügünün səthində, eləcə də gördüyümüz bütün cismlərin səthində fotonlar bir istiqamətdə hərəkət edən şüalardan əks istiqamətdə hərəkət edən şüalara ötürülür. Elə bu səbəbdən güzgüdən, hətta ard-arda onlarla güzgüdən əks olunan fotonlar sürətini itirmədən hərəkətinə davam edirlər. Əgər sırf mexaniki əksolunma baş versəydi, fotonlar da divara çırpılıb geri dönən tennis şarları kimi sürətlərini qismən itirərdilər. Həm güzgüyə doğru gətirən, həm də güzgüdən əks istiqamətə aparan şüalar eyni sürətli olduğundan, əks olunan fotonlar sürətlərini saxlayırlar.
Rusiyalı professor A.N. Averkin belə sual verib
Sual: Yaratdığınız qravitasiya modeli əsasən geometrik modeldir. Burda ziddiyət yaranır. Tutaq yer kürəsi hədsiz kiçildi, məsələn qara dəliyə çevrildi və bu kiçik cismin tərkindən keçən çüaların sayı birə endi. Cəmi bir şüa əvvəlki gücdə cazibə qüvvəsi yarada bilməyəcək. Ziddiyət necə izah olunur?
Cavab: Əvvəla qeyd edim ki, yer kürəsi qara dəliyə çevrilsə belə, diametri bir neçə santimetr olacaq, və bir neçə santimetrlik fəzadan çox böyük sayda şüa keçir. Yer planet ölçülü olduqda onun təkindən daha çox şüa keçir, amma onların az hissəsi udulur. Qara dəliyə çevirlsə tərkindən az şüa keçəcək, amma həmin şüaların hamısı udulacaq. Qravitasiyanı udulan şüa yaradır. Böyük cismdən keçən çox sayda şüanın az hissəsi udulur, kiçik qara dəlikdən keçən az sayda şüanın isə hamısı udulur. Yəni udulan şüaların sayı təxminən eyni qalır. Hətta, hipotetik olaraq qəbul etsək ki, yer kürəsi o dərəcədə kiçilir ki, tərkindən cəmi bir şüa keçir, bu o demək deyil ki cazibə qüvvəsini yalniz həmin bir şüa yaradır. Şüalar bütün istiqamətlərdən bütün istiqamətlərə yönəlib. Deməli, kiçik nöqtəyə çevrilmiş yer kürəsinə də bütün istiqamətlərdən gələn n sayda şüa tuş gələrək udulur. Yerin cəzb etdiyi cism öz əvvəlki ölçüsünü saxlayır və onun tərkindən keçərək bir nöqtəyə yönəlmiş çox böyük sayda şüa cazibə qüvvəsini yaradır. Yəni bu halda, cəzb olunan cismin bütün təkibindən keçən və bir nöqtəyə yönəlmiş, eləcə də, bir nöqtədən keçən və cismin bütün materiyasına yönəlmiş çox böyük sayda şüa cazibəni yaradır.
Azərbaycandan olan professor T. Məmmədovun sualı
Sual: araşdırmaılar zamanı apardığınız eksperiment yerdə baş verən kataklizmlərin, məsələn zəlzələlərin öyrənilməsində və proqnozlaşdırılmasında hansısa rol oynaya bilərmi?
Cavab: Eksperiment aparılan zaman hər hansı kataklizm baş vermeyib. Biz bilmirik məsələn zəlzələ olarsa bu bu eksperimentin nəticələrinə necə təsir edər. Amma eksperimenti seysmik zonalarda daimi aparmaq mümkün olsa, belə bir əlaqənin olub-olmadığını araşdırmaq olar.
Qeyd edək ki, plenar iclası aparan rusiyalı professor V.B. Tarasov nəzəriyyəni kifayət qədər maraqlı, və hətta fizikada yeni istiqamət kimi dəyərləndirib. O təklif edib ki, yeni eksperimentlərin qoyulması və baş tutmuş eksperimentin təkmilləşdirilməsi daha asan metod olan kompüter modelləşdirilməsi metodu ilə aparılsın.
Akademik R. Əliyev və N. Məmmədov
Akademik R. Əliyev (Azərbaycan). professor H. Roht (Almaniya) və N. Məmmədov
Konfransda görkəmli alimlər- akademik R. Əliyev (Azərbaycan), akademik N. Yusifbəyov (Özbəkistan), professor V. Tarasov (Rusiya), professor H. Roht (Almaniya), professor A. Averkin (Russiya), doctor M. Şahin (Türkiyə), professor Y. Degitaryov (Rusiya), bundan başqa Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətindən, Böyük Britaniyadan, Latviyadan, Azərbaycandan olan araşdırmacı alimkər iştirak ediblər.
Beam Gravity Theory 